Sunday, March 11 2007
Του Γιώργου ΜΕΡΤΙΚΑ
Τρία κείμενα για την ουτοπία, (Thomas More: Ουτοπία,
Francis Bacon: Νέα Ατλαντίς, Henry Neville: Η Νήσος
των Πάιν), Μετάφραση: Γρηγόρης Κονδύλης,
επιμέλεια-εισαγωγή: Στέφανος Ροζάνης, εκδόσεις Μεταίχμιο
Δύο ουτοπίες (Thomas More και Francis Bacon) και μία δυστοπία (Henry Neville) εμπεριέχονται σ' αυτόν τον τόμο, σε μια εξαίρετη απόδοσή τους στα ελληνικά. Κοινό στοιχείο των τριών αυτών φιλολογικών κατασκευών είναι η ιστορική περίοδος της συγγραφής τους, η Αναγέννηση. Πρόκειται για την εποχή του "μεγάλου μετασχηματισμού", της διαπάλης για την κατίσχυση του καπιταλισμού. Οι χωρικοί ξεριζώνονται, για να μετατραπούν οι γαίες σε λιβάδια και να εφοδιάζουν τη βιομηχανία με μαλλί~ δεκάδες χιλιάδες σφάζονται, άλλοι οδηγούνται στις φάμπρικες για να εξοντωθούν λόγω των άθλιων συνθηκών, κι άλλοι συγκεντρώνονται σε ληστοσυμμορίες και περιφέρονται κυνηγημένοι στην ύπαιθρο. Στις πόλεις οι συντεχνίες διαλύονται και τα μέλη τους ξεπέφτουν στις τάξεις του προλεταριάτου και του υποπρολεταριάτου. Η ιδεολογία της ελευθερίας, όπως αυτή εκφράζεται από τους απολογητές των αναδυόμενων μοντέρνων κρατών, ακόμη κι αν έφτανε στ' αυτιά τους δεν θα σήμαινε παρά τη στέρηση από τα αναγκαία μέσα κι εργαλεία για τη συντήρησή τους. Σ' αυτή τη ζοφερή συνάφεια, που καταδυναστεύει την Αγγλία και την ηπειρωτική Ευρώπη, δημιουργείται στους λόγιους κύκλους η συνείδηση πως το κέρδος είναι η πηγή των κοινωνικών καταστροφών και του χάους. Τούτη η συνείδηση καταγράφεται στην ουτοπική φιλολογία.
Σε αντίθεση με τη σύγχρονη έννοια της ουτοπίας, που αναφέρεται σε ό,τι δεν είναι δυνατόν να πραγματωθεί -συνήθως η τέλεια κοινωνία- οι αναγεννησιακές ουτοπίες αποτελούν συγκεκριμένα προγράμματα υπέρβασης και συνάμα ανατροπής της βιοτικής τάξης πραγμάτων. Ειδικά η νήσος Ουτοπία του Thomas More, η οποία και ονοματοθετεί το σύνολο του φιλολογικού είδους, είναι ένα κοινωνικό πρόταγμα. Αποτελεί βασική πηγή έμπνευσης του σοσιαλιστικού κινήματος και αιρετικών κινημάτων όπως οι Αναβαπτιστές και οι Μορμόνοι, ενώ επηρέασε αρκετούς ουτοπιστές συγγραφείς, ανάμεσα στους οποίους συγκαταλέγονται ο Καμπανέλλα και ο Bacon.
Ο More έγραψε το έργο στη λατινική, το 1516, και μεταφράστηκε στα αγγλικά το 1551, δεκαέξι χρόνια μετά την εκτέλεσή του. Το πρώτο βιβλίο πραγματεύεται υπό τη μορφή διαλόγου τα δεινά της Αγγλίας και προτάσεις για τη θεραπεία τους~ παράλληλα συζητείται εκτενώς το αγαπημένο θέμα των λογίων, κατά πόσον δηλαδή είναι δυνατόν οι ριζοσπαστικές επόψεις τους να επηρεάσουν τον ηγεμόνα και να γίνουν πρόγραμμα πολιτικής δράσης. Στο δεύτερο βιβλίο περιγράφεται καταλεπτώς η νήσος Ουτοπία: βάση και θεμέλιό της είναι η κατάργηση της ατομικής ιδιοκτησίας απ' όπου απορρέουν όλες οι δομές της. Ο More, αν και πιστός Καθολικός και διώκτης των αιρετικών, τάσσεται υπέρ της ανεξιθρησκίας, όχι όμως και της αθεϊας. Το σύστημά του προτάσσει μια εκδοχή του ηδονισμού που απορρίπτει κάθε εξωτερική εκδήλωση κύρους ή σπατάλης. Η κύρια παραγωγική δραστηριότητα της Ουτοπίας είναι η γεωργία~ άνδρες και γυναίκες εργάζονται υποχρεωτικά στην ύπαιθρο για δύο έτη, και επανέρχονται σε τακτά διαστήματα. Οφείλουν επίσης να εκπαιδευτούν σε κάποια άλλη τέχνη. Ανάμεσα στο πλήθος των καινοτομιών που εισάγονται είναι η νοσοκομειακή περίθαλψη, η ευθανασία, το διαζύγιο, η απαγόρευση των προγαμιαίων σχέσεων και η εσωτερική μετακίνηση του πληθυσμού με διαβατήρια. Απάντηση ή εναλλακτική λύση σε καίρια ζητήματα που θέτει ο More είναι η Νέα Ατλαντίς (1626) του Francis Bacon. Είναι ένα ημιτελές σύγγραμμα το οποίο εκθέτει κατά βάση το επιστημονικό πρόγραμμα έρευνας του συγγραφέα. Η περίφημη ρήση του Bacon "η γνώση είναι δύναμη" βρίσκει εδώ την πραγμάτωσή της στον Οίκο του Σολομώντος, Σκοπός του οποίου είναι "η γνώση των αιτιών, των κρυφών κινήσεων των πραγμάτων" και άρα η διεύρυνση των ορίων της ανθρωπότητας χάρη στην κυριαρχία πάνω στη φύση. Αυτή είναι και η λύση που προτείνει ο Bacon στο ζήτημα των σχέσεων ηγεμόνα και λογίων: την οργάνωση της επιστημονικής κοινότητας έτσι ώστε να ασκήσει την εξουσία
Από μια άλλη οπτική γωνία, η δυστοπία του Henry Neville Η Νήσος των Πάιν (1668) καταγράφει τον "εκφυλισμό" μιας κοινότητας στη διάρκεια τριών γενεών. Ο Πάιν και τέσσερις γυναίκες ναυαγούν σ' ένα πλούσιο σε βλάστηση νησί. Εδώ ο μόχθος περιττεύει, πράγμα που έχει ως συνέπεια την αφθονία αργόσχολου χρόνου και την ελευθεριότητα στα ήθη. Οι ίδιοι και οι απόγονοί τους λησμονούν όλα τα επιτεύγματα του πολιτισμού και οι Ολλανδοί εξερευνητές που τους ανακαλύπτουν παρεμβαίνουν για να σταματήσουν τον εμφύλιο πόλεμο που έχει ξεσπάσει μεταξύ των ποικίλων πατριών. Αναμφίβολα, η δυστοπία του Neville έχει αλληγορικό νόημα, αναφερόμενη στις πολιτικές καταστάσεις της εποχής του. Ο ίδιος ήταν αντίπαλος των Στιούαρτ, την δε εποχή που συνέγραψε το έργο είχε μόλις λήξει ο δεύτερος αγγλο-ολλανδικός πόλεμος.
Ανεξάρτητα από την επιμέρους αξία των τριών διατριβών, η σπουδαιότητα της ουτοπικής σκέψης εν γένει έγκειται στο ότι για πρώτη φορά στους νεότερους χρόνους οι ιδέες μεταφέρονται από την καθαρή σφαίρα του στοχασμού στην πολιτική και γίνονται υλική δύναμη. Αυτή η όσμωση πολιτικής και ιδεών χαρακτηρίζει τα πρώτα ουτοπικά κινήματα των υπεξούσιων τάξεων και κορυφώνεται στις επαναστάσεις των επόμενων αιώνων.
O Γιώργος Ν. Μερτίκας είναι μεταφραστής
Ουτοπία
"Πάντως, σίγουρα, κύριε Μορ -για να είμαι ειλικρινής
μαζί σου- όπου υπάρχει ατομική ιδιοκτησία, όπου το χρήμα
κυβερνά, είναι δύσκολο και σχεδόν ακατόρθωτο να υπάρξει
κοινωνία που να κυβερνάται δίκαια και να ευημερεί. Εκτός
αν πιστεύεις ότι δικαιοσύνη υπάρχει εκεί όπου τα πάντα
βρίσκονται στα χέρια των φαύλων ή ότι η ευημερία
βασιλεύει εκεί όπου τον πλούτο τον κρατούν οι ολίγοι -οι
οποίοι, παρ' όλα αυτά, δεν διάγουν βίο ενάρετο ενώ οι
πολλοί ζουν ως φτωχοί, επαίτες και τρισάθλιοι. Φέρνω στο
μυαλό μου και εξετάζω τις σοφές και αγαθές συνήθειες των
κατοίκων της Ουτοπίας, όπου με λίγους νόμους τα πάντα
είναι τόσο τακτοποιημένα, όπου η αρετή έχει τιμή κι αξία
και, επιπλέον, τα πάντα είναι κοινά και όλοι
απολαμβάνουν την αφθονία των αγαθών. Από την άλλη,
καταλήγω να συγκρίνω την Ουτοπία με πολλές άλλες χώρες,
που φτιάχνουν συνεχώς νέους νόμους και καμιά τους δεν
είναι καλυμμένη από νομοθετικής πλευράς. Στις χώρες
αυτές, όπου ο καθένας μιλάει για την ατομική του
ιδιοκτησία, όσους νόμους κι αν φτιάχνουν καθημερινά,
ποτέ δεν θα καταφέρουν να προσφέρουν στον καθένα την
απόκτηση, τη διαφύλαξη ή τον ασφαλή διαχωρισμό της
ιδιοκτησίας που ονομάζεται ατομική. Κάτι που οδηγεί σε
αδιάκοπες νομικές αντιφάσεις καθημερινά. Όλα αυτά,
συλλογίζομαι, λοιπόν, πως δηλώνουν κάτι αληθινό: ο
Πλάτων είχε δίκιο και δεν είναι περίεργο που δεν ήθελε
να φτιάξει νόμους για μια πολιτεία που θα αρνιόταν να
νομοθετηθεί στη βάση της ισότητας και της
κοινοκτημοσύνης.
"Γιατί ο σοφός αυτός άνθρωπος προέβλεψε με ευκολία πως η
κοινοκτημοσύνη ήταν ο ένας και μοναδικός δρόμος για μια
υγιή κοινωνία. Κάτι που δεν μπορεί να γίνει όταν τα
αγαθά του καθενός αποτελούν ατομική ιδιοκτησία. Όταν ο
καθένας χρησιμοποιεί τίτλους και αξιώματα για να αρπάζει
και να ιδιοποιείται όσα μπορεί, ώστε μια δράκα ανθρώπων
να μοιράζεται όλα τα πλούτη του κόσμου, όσα κι αν είναι,
τότε στους υπόλοιπους απομένει η ένδεια και η φτώχεια.
Και ως επί το πλείστον, αυτή η δεύτερη ομάδα ανθρώπων
είναι η ομάδα που αξίζει τα πλούτη, μια που οι πλούσιοι
είναι άπληστοι, πανούργοι και ασύμφοροι για το κοινωνικό
σύνολο. Ενώ οι φτωχοί είναι ταπεινόφρονες, απλοί και
λόγω της καθημερινής εργασίας τους προσφέρουν
περισσότερα στην κοινωνία απ' ό,τι στους εαυτούς τους.
Συνεπώς, είμαι απόλυτα πεπεισμένος ότι δεν μπορεί να
υπάρξει ίση και δίκαιη κατανομή αγαθών, ούτε σωστή
οργάνωση της ανθρώπινης κοινωνίας, αν δεν καταργηθεί η
ατομική ιδιοκτησία...".
Thomas More, 1516
http://www.avgi.gr
Του Γιώργου ΜΕΡΤΙΚΑ
Τρία κείμενα για την ουτοπία, (Thomas More: Ουτοπία,
Francis Bacon: Νέα Ατλαντίς, Henry Neville: Η Νήσος
των Πάιν), Μετάφραση: Γρηγόρης Κονδύλης,
επιμέλεια-εισαγωγή: Στέφανος Ροζάνης, εκδόσεις Μεταίχμιο
Δύο ουτοπίες (Thomas More και Francis Bacon) και μία δυστοπία (Henry Neville) εμπεριέχονται σ' αυτόν τον τόμο, σε μια εξαίρετη απόδοσή τους στα ελληνικά. Κοινό στοιχείο των τριών αυτών φιλολογικών κατασκευών είναι η ιστορική περίοδος της συγγραφής τους, η Αναγέννηση. Πρόκειται για την εποχή του "μεγάλου μετασχηματισμού", της διαπάλης για την κατίσχυση του καπιταλισμού. Οι χωρικοί ξεριζώνονται, για να μετατραπούν οι γαίες σε λιβάδια και να εφοδιάζουν τη βιομηχανία με μαλλί~ δεκάδες χιλιάδες σφάζονται, άλλοι οδηγούνται στις φάμπρικες για να εξοντωθούν λόγω των άθλιων συνθηκών, κι άλλοι συγκεντρώνονται σε ληστοσυμμορίες και περιφέρονται κυνηγημένοι στην ύπαιθρο. Στις πόλεις οι συντεχνίες διαλύονται και τα μέλη τους ξεπέφτουν στις τάξεις του προλεταριάτου και του υποπρολεταριάτου. Η ιδεολογία της ελευθερίας, όπως αυτή εκφράζεται από τους απολογητές των αναδυόμενων μοντέρνων κρατών, ακόμη κι αν έφτανε στ' αυτιά τους δεν θα σήμαινε παρά τη στέρηση από τα αναγκαία μέσα κι εργαλεία για τη συντήρησή τους. Σ' αυτή τη ζοφερή συνάφεια, που καταδυναστεύει την Αγγλία και την ηπειρωτική Ευρώπη, δημιουργείται στους λόγιους κύκλους η συνείδηση πως το κέρδος είναι η πηγή των κοινωνικών καταστροφών και του χάους. Τούτη η συνείδηση καταγράφεται στην ουτοπική φιλολογία.
Σε αντίθεση με τη σύγχρονη έννοια της ουτοπίας, που αναφέρεται σε ό,τι δεν είναι δυνατόν να πραγματωθεί -συνήθως η τέλεια κοινωνία- οι αναγεννησιακές ουτοπίες αποτελούν συγκεκριμένα προγράμματα υπέρβασης και συνάμα ανατροπής της βιοτικής τάξης πραγμάτων. Ειδικά η νήσος Ουτοπία του Thomas More, η οποία και ονοματοθετεί το σύνολο του φιλολογικού είδους, είναι ένα κοινωνικό πρόταγμα. Αποτελεί βασική πηγή έμπνευσης του σοσιαλιστικού κινήματος και αιρετικών κινημάτων όπως οι Αναβαπτιστές και οι Μορμόνοι, ενώ επηρέασε αρκετούς ουτοπιστές συγγραφείς, ανάμεσα στους οποίους συγκαταλέγονται ο Καμπανέλλα και ο Bacon.
Ο More έγραψε το έργο στη λατινική, το 1516, και μεταφράστηκε στα αγγλικά το 1551, δεκαέξι χρόνια μετά την εκτέλεσή του. Το πρώτο βιβλίο πραγματεύεται υπό τη μορφή διαλόγου τα δεινά της Αγγλίας και προτάσεις για τη θεραπεία τους~ παράλληλα συζητείται εκτενώς το αγαπημένο θέμα των λογίων, κατά πόσον δηλαδή είναι δυνατόν οι ριζοσπαστικές επόψεις τους να επηρεάσουν τον ηγεμόνα και να γίνουν πρόγραμμα πολιτικής δράσης. Στο δεύτερο βιβλίο περιγράφεται καταλεπτώς η νήσος Ουτοπία: βάση και θεμέλιό της είναι η κατάργηση της ατομικής ιδιοκτησίας απ' όπου απορρέουν όλες οι δομές της. Ο More, αν και πιστός Καθολικός και διώκτης των αιρετικών, τάσσεται υπέρ της ανεξιθρησκίας, όχι όμως και της αθεϊας. Το σύστημά του προτάσσει μια εκδοχή του ηδονισμού που απορρίπτει κάθε εξωτερική εκδήλωση κύρους ή σπατάλης. Η κύρια παραγωγική δραστηριότητα της Ουτοπίας είναι η γεωργία~ άνδρες και γυναίκες εργάζονται υποχρεωτικά στην ύπαιθρο για δύο έτη, και επανέρχονται σε τακτά διαστήματα. Οφείλουν επίσης να εκπαιδευτούν σε κάποια άλλη τέχνη. Ανάμεσα στο πλήθος των καινοτομιών που εισάγονται είναι η νοσοκομειακή περίθαλψη, η ευθανασία, το διαζύγιο, η απαγόρευση των προγαμιαίων σχέσεων και η εσωτερική μετακίνηση του πληθυσμού με διαβατήρια. Απάντηση ή εναλλακτική λύση σε καίρια ζητήματα που θέτει ο More είναι η Νέα Ατλαντίς (1626) του Francis Bacon. Είναι ένα ημιτελές σύγγραμμα το οποίο εκθέτει κατά βάση το επιστημονικό πρόγραμμα έρευνας του συγγραφέα. Η περίφημη ρήση του Bacon "η γνώση είναι δύναμη" βρίσκει εδώ την πραγμάτωσή της στον Οίκο του Σολομώντος, Σκοπός του οποίου είναι "η γνώση των αιτιών, των κρυφών κινήσεων των πραγμάτων" και άρα η διεύρυνση των ορίων της ανθρωπότητας χάρη στην κυριαρχία πάνω στη φύση. Αυτή είναι και η λύση που προτείνει ο Bacon στο ζήτημα των σχέσεων ηγεμόνα και λογίων: την οργάνωση της επιστημονικής κοινότητας έτσι ώστε να ασκήσει την εξουσία
Από μια άλλη οπτική γωνία, η δυστοπία του Henry Neville Η Νήσος των Πάιν (1668) καταγράφει τον "εκφυλισμό" μιας κοινότητας στη διάρκεια τριών γενεών. Ο Πάιν και τέσσερις γυναίκες ναυαγούν σ' ένα πλούσιο σε βλάστηση νησί. Εδώ ο μόχθος περιττεύει, πράγμα που έχει ως συνέπεια την αφθονία αργόσχολου χρόνου και την ελευθεριότητα στα ήθη. Οι ίδιοι και οι απόγονοί τους λησμονούν όλα τα επιτεύγματα του πολιτισμού και οι Ολλανδοί εξερευνητές που τους ανακαλύπτουν παρεμβαίνουν για να σταματήσουν τον εμφύλιο πόλεμο που έχει ξεσπάσει μεταξύ των ποικίλων πατριών. Αναμφίβολα, η δυστοπία του Neville έχει αλληγορικό νόημα, αναφερόμενη στις πολιτικές καταστάσεις της εποχής του. Ο ίδιος ήταν αντίπαλος των Στιούαρτ, την δε εποχή που συνέγραψε το έργο είχε μόλις λήξει ο δεύτερος αγγλο-ολλανδικός πόλεμος.
Ανεξάρτητα από την επιμέρους αξία των τριών διατριβών, η σπουδαιότητα της ουτοπικής σκέψης εν γένει έγκειται στο ότι για πρώτη φορά στους νεότερους χρόνους οι ιδέες μεταφέρονται από την καθαρή σφαίρα του στοχασμού στην πολιτική και γίνονται υλική δύναμη. Αυτή η όσμωση πολιτικής και ιδεών χαρακτηρίζει τα πρώτα ουτοπικά κινήματα των υπεξούσιων τάξεων και κορυφώνεται στις επαναστάσεις των επόμενων αιώνων.
O Γιώργος Ν. Μερτίκας είναι μεταφραστής
Ουτοπία
"Πάντως, σίγουρα, κύριε Μορ -για να είμαι ειλικρινής
μαζί σου- όπου υπάρχει ατομική ιδιοκτησία, όπου το χρήμα
κυβερνά, είναι δύσκολο και σχεδόν ακατόρθωτο να υπάρξει
κοινωνία που να κυβερνάται δίκαια και να ευημερεί. Εκτός
αν πιστεύεις ότι δικαιοσύνη υπάρχει εκεί όπου τα πάντα
βρίσκονται στα χέρια των φαύλων ή ότι η ευημερία
βασιλεύει εκεί όπου τον πλούτο τον κρατούν οι ολίγοι -οι
οποίοι, παρ' όλα αυτά, δεν διάγουν βίο ενάρετο ενώ οι
πολλοί ζουν ως φτωχοί, επαίτες και τρισάθλιοι. Φέρνω στο
μυαλό μου και εξετάζω τις σοφές και αγαθές συνήθειες των
κατοίκων της Ουτοπίας, όπου με λίγους νόμους τα πάντα
είναι τόσο τακτοποιημένα, όπου η αρετή έχει τιμή κι αξία
και, επιπλέον, τα πάντα είναι κοινά και όλοι
απολαμβάνουν την αφθονία των αγαθών. Από την άλλη,
καταλήγω να συγκρίνω την Ουτοπία με πολλές άλλες χώρες,
που φτιάχνουν συνεχώς νέους νόμους και καμιά τους δεν
είναι καλυμμένη από νομοθετικής πλευράς. Στις χώρες
αυτές, όπου ο καθένας μιλάει για την ατομική του
ιδιοκτησία, όσους νόμους κι αν φτιάχνουν καθημερινά,
ποτέ δεν θα καταφέρουν να προσφέρουν στον καθένα την
απόκτηση, τη διαφύλαξη ή τον ασφαλή διαχωρισμό της
ιδιοκτησίας που ονομάζεται ατομική. Κάτι που οδηγεί σε
αδιάκοπες νομικές αντιφάσεις καθημερινά. Όλα αυτά,
συλλογίζομαι, λοιπόν, πως δηλώνουν κάτι αληθινό: ο
Πλάτων είχε δίκιο και δεν είναι περίεργο που δεν ήθελε
να φτιάξει νόμους για μια πολιτεία που θα αρνιόταν να
νομοθετηθεί στη βάση της ισότητας και της
κοινοκτημοσύνης.
"Γιατί ο σοφός αυτός άνθρωπος προέβλεψε με ευκολία πως η
κοινοκτημοσύνη ήταν ο ένας και μοναδικός δρόμος για μια
υγιή κοινωνία. Κάτι που δεν μπορεί να γίνει όταν τα
αγαθά του καθενός αποτελούν ατομική ιδιοκτησία. Όταν ο
καθένας χρησιμοποιεί τίτλους και αξιώματα για να αρπάζει
και να ιδιοποιείται όσα μπορεί, ώστε μια δράκα ανθρώπων
να μοιράζεται όλα τα πλούτη του κόσμου, όσα κι αν είναι,
τότε στους υπόλοιπους απομένει η ένδεια και η φτώχεια.
Και ως επί το πλείστον, αυτή η δεύτερη ομάδα ανθρώπων
είναι η ομάδα που αξίζει τα πλούτη, μια που οι πλούσιοι
είναι άπληστοι, πανούργοι και ασύμφοροι για το κοινωνικό
σύνολο. Ενώ οι φτωχοί είναι ταπεινόφρονες, απλοί και
λόγω της καθημερινής εργασίας τους προσφέρουν
περισσότερα στην κοινωνία απ' ό,τι στους εαυτούς τους.
Συνεπώς, είμαι απόλυτα πεπεισμένος ότι δεν μπορεί να
υπάρξει ίση και δίκαιη κατανομή αγαθών, ούτε σωστή
οργάνωση της ανθρώπινης κοινωνίας, αν δεν καταργηθεί η
ατομική ιδιοκτησία...".
Thomas More, 1516
http://www.avgi.gr
Δεν υπάρχουν σχόλια:
Δημοσίευση σχολίου