Μίκαελ Λέβι
Μ’ ένα σημαντικό εκδοτικό γεγονός από πολλές απόψεις ξεκίνησε το 2007 και αυτό είναι η έκδοση, στα ισπανικά και αγγλικά για πρώτη φορά της αμφιλεγόμενης και κριτικής ανάλυσης του «σοβιετικού» οικονομικού μοντέλου (του πρώην υπαρκτού σοσιαλισμού) από τον Τσε. Ως υπουργός βιομηχανίας και επικεφαλής της εθνικής τράπεζας της Κούβας, ο Τσε Γκεβάρα προετοίμασε αυτό το χειρόγραφο για να συγκρίνει την Κουβανική εμπειρία μ’ αυτή του σοβιετικού μπλοκ. Με εκτεταμένα παραρτήματα, αυτή είναι η ολοκληρωμένη ανθολογία των γραπτών του Τσε πάνω στην πολιτική οικονομία.
{Γράφοντας το 1965, ο Τσε εξήγησε ότι η κριτική του ήταν αναγκαία «επειδή η Μαρξιστική έρευνα στο πεδίο της οικονομίας προχωρά κατά μήκος επικίνδυνων γραμμών. Ο αδιάλλακτος δογματισμός της εποχής του Στάλιν έχει αντικατασταθεί από ένα ασυνεπή πραγματισμό». Δικαιολόγησε αυτό που περιέγραψε ως την «αίρεσή» του τονίζοντας τη δήλωση του Μαρξ στις πρώτες σελίδες του Κεφαλαίου, για την «ανικανότητα του καπιταλισμού στην αυτοκριτική χρησιμοποιώντας απολογητές, κάτι το οποίο σήμερα δυστυχώς ισχύει και για την Μαρξιστική πολιτική οικονομία». Κανένας δεν λέει ότι θα πρέπει να συμφωνούμε με ό,τι έχει γράψει ο Τσε ή ο οποιοσδήποτε άλλος Μαρξιστής, αλλά σίγουρα τα κείμενά του για την οικονομία θα πρέπει να συζητηθούν, να εκτιμηθούν και να τεθούν μέσα στα πλαίσια μιας ολόκληρης συζήτησης που πρέπει να ανοίξει και να διευρυνθεί για τη μαρξιστική θεωρία και τους δρόμους που ανοίγει για την κοινωνία που όλοι επιθυμούμε. Tο κείμενο για τον Tσε είναι το Mίκαελ Λεβί, από το τεύχος του Mαρτίου του περιοδικού International Viewpoint.
Χωρίς να σημαίνει ότι συμφωνούμε με όλα τα συμπεράσματα του Λεβί, το κείμενο θέτει μερικά σημαντικά ζητήματα για τον Τσε και την ιδεολογική εξέλιξή του τα κρίσιμα εκείνα χρόνια, στα μέσα της δεκαετίας του 60.]
Περιμέναμε αρκετό καιρό, πάρα πολύ καιρό, για την έκδοση αυτού του βιβλίου… Αποτελείται από κριτικές σημειώσεις πάνω στο εγχειρίδιο της Πολιτικής Οικονομίας της ΕΣΣΔ (της Ισπανόφωνης έκδοσης του 1963), σημειώσεις που ο Τσε Γκεβάρα επιμελήθηκε κατά τη διάρκεια της διαμονής του στην Τανζανία και στην Πράγα το 1965-66, μετά την αποτυχία της αποστολής του στο Κονγκό και προτού φύγει για τη Βολιβία.
Επί δεκαετίες, το ντοκουμέντο αυτό παρέμενε «εκτός κυκλοφορίας». Mετά την κατάρρευση της ΕΣΣΔ, επιτράπηκε σε κάποιους Κουβανούς ερευνητές να το συμβουλευτούν αλλά χωρίς να τους επιτραπεί να κρατήσουν σημειώσεις. Μόνο τώρα, σαράντα χρόνια από τότε που γράφτηκαν, αποφασίστηκε να εκδοθούν οι σημειώσεις αυτές στην Κούβα, σε μια διευρυμένη έκδοση, που περιέχει άλλα αδημοσίευτα υλικά: ένα γράμμα του Τσε προς το Φιντέλ Κάστρο τον Απρίλιο του 1965, που αποτελεί τον πρόλογο στο βιβλίο, σημειώσεις για τα γραπτά του Μαρξ και του Λένιν, μια επιλογή σημειώσεων από συζητήσεις μεταξύ του Γκεβάρα και τον συναδέλφων του στο υπουργείο της βιομηχανίας (1963 έως το 1965), οι οποίες είχαν ήδη δημοσιευτεί εν μέρει σε Γαλλία και Ιταλία στη δεκαετία του 70 – γράμματα σε διάφορες προσωπικότητες (Πωλ Σουήζι, Σαρλς Μπέτελεμ) και αποσπάσματα από μια συνέντευξη στο Αιγυπτιακό περιοδικό El-Taliah (Απρίλιος του 1965).
Γιατί αυτές οι σημειώσεις του Γκεβάρα δεν είχαν δημοσιευτεί νωρίτερα; Απ’ έξω, μπορούμε να κατανοούμε ότι πριν από το τέλος της ΕΣΣΔ, υπήρχαν (κακοί) «διπλωματικοί» λόγοι που έμεναν απόρρητα. Μετά όμως από το 1991; Τι «κίνδυνο» αντιπροσώπευαν αυτές οι σημειώσεις; Η απόκρυψη τους είναι πραγματικά περίεργη… Ποιος αποφάσισε ότι θα έπρεπε να μένουν σ’ ένα συρτάρι; Ποιος τελικά έδωσε το «πράσινο» φως για την έκδοσή τους; Ο πρόλογος του βιβλίου από την Maria del Carmen Ariet Garcia, του Κέντρου Μελετών Τσε Γκεβάρα στην Αβάνα, δεν εξηγεί τίποτα και περιορίζεται στο να παρατηρήσει ότι «αυτό το ντοκουμέντο επί χρόνια ήταν από τα πιο αναμενόμενα προς έκδοση» γραπτά του Τσε.
Τέλος, το υλικό αυτό είναι τώρα στη διάθεση του κάθε ενδιαφερόμενου αναγνώστη και είναι πραγματικά ενδιαφέρον. Μαρτυρεί το ανεξάρτητο πνεύμα του Γκεβάρα, την κριτική απόσταση που είχε πάρει απέναντι στο Σοβιετικό μοντέλο του «υπαρκτού σοσιαλισμού» και την αναζήτησή του για μια ριζοσπαστική εναλλακτική λύση. Δείχνει όμως και τα όρια της σκέψης του.
Ας ξεκινήσουμε μ’ αυτά τα όρια: Ο Τσε εκείνη την εποχή – δεν γνωρίζουμε αν η σκέψη του πήγε παραπέρα το 1966-67 – δεν κατανόησε το ζήτημα του Σταλινισμού. Απέδωσε τα αδιέξοδα της ΕΣΣΔ στη δεκαετία του 1960 στη… ΝΕΠ του Λένιν! Βέβαια, πίστευε ότι αν ο Λένιν ζούσε παραπάνω -έκανε το λάθος να πεθάνει, παρατηρούσε ειρωνικά- θα είχε διορθώσει τις πιο οπισθοδρομικές επιδράσεις αυτής της πολιτικής. Ήταν όμως πεπεισμένος ότι η εισαγωγή των στοιχείων του καπιταλισμού από τη ΝΕΠ οδήγησαν στις αισχρές τάσεις που μπορούσαν να παρατηρηθούν στην ΕΣΣΔ το 1963 και που βάδιζαν προς την κατεύθυνση της παλινόρθωσης του καπιταλισμού. Όλη η κριτική της ΝΕΠ του Γκεβάρα δεν είναι αδιάφορη και μερικές φορές συμπίπτει μ’ αυτή της Αριστερής Αντιπολίτευσης του 1925-27: π.χ. όταν παρατηρεί ότι τα «στελέχη συμμάχησαν με το σύστημα δημιουργώντας μια προνομιούχα κάστα». Αναρωτιόμαστε να είχε τελικά διαβάσει Τρότσκι, που δεν αναφέρεται πουθενά σ’ αυτές τις σημειώσεις… Η ιστορική όμως υπόθεση που καθιστούσε τη ΝΕΠ υπεύθυνη για τις φιλοκαπιταλιστικές τάσεις της ΕΣΣΔ του Μπρέζνιεφ είναι αρκετά ξεκάθαρο ότι δεν ισχύει. Απλά αγνοεί το Σταλινισμό και τις τερατώδεις παραμορφώσεις που εισήγαγε στο οικονομικό, κοινωνικό και πολιτικό σύστημα της ΕΣΣΔ. Βρίσκουμε μερικές αναφορές στο Στάλιν σ’ αυτές τις σημειώσεις. Μια από τις σπάνιες είναι αρκετά επικριτική: «το τρομερό ιστορικό έγκλημα του Στάλιν: ότι μεταχειρίστηκε την κομμουνιστική παιδεία με περιφρόνηση και θεσμοθέτησε την απεριόριστη λατρεία της εξουσίας». Αυτό είναι ακριβές αλλά είναι λίγο ανεπαρκές ως ανάλυση…
Το μεγαλύτερο μέρος της κριτικής του Γκεβάρα για το Σοβιετικό εγχειρίδιο ανταποκρίνεται στενά στα οικονομικά γραπτά του των χρόνων 1963-64, που ήδη γνωρίζουμε, κατά τη διάρκεια της πολεμικής όπου πήραν μέρος τόσο ο Σαρλς Μπέτελεμ (εναντίον του Γκεβάρα) όσο και ο Έρνεστ Μαντέλ (υποστηρίζοντάς τον): υπεράσπιση του κεντρικού σχεδιασμού εναντίον του νόμου της αξίας και κατά των «αυτοδιαχειριζόμενων» εργοστασίων, δηλαδή αυτών που ήταν αυτόνομα και λειτουργούσαν σύμφωνα με τους κανόνες της αγοράς. Υπεράσπιση της κομμουνιστικής παιδείας εναντίον των ιδιωτικών νομισματικών κινήτρων. Επίσης ανησυχούσε, και σωστά, για τα υλικά κίνητρα στους διευθυντές των εργοστασίων, τα οποία θεωρούσε ως πηγή διαφθοράς. Επίσης βρίσκουμε μια κριτική για την απουσία διεθνισμού στις εμπορικές πρακτικές της ΕΣΣΔ –άνιση ανταλλαγή με τις εξαρτημένες χώρες- και αυτή τη δήλωση κεφαλαιώδους σημασίας: «δεν μπορούμε να οικοδομήσουμε το σοσιαλισμό σε μια χώρα». Ο Λένιν, παρατήρησε ο Τσε, «ξεκάθαρα υποστήριζε τον καθολικό χαρακτήρα της επανάστασης, κάτι το οποίο στη συνέχεια κάποιοι το αρνήθηκαν», μια εμφανής αναφορά στο «σοσιαλισμό σε μια χώρα» αλλά για μια ακόμα φορά δεν μπαίνει το ζήτημα του Σταλινισμού.
Ο Τρότσκι απουσιάζει απ’ αυτές τις σημειώσεις, αλλά βρίσκουμε μια ενδιαφέρουσα αναφορά στον τελευταίο στις συζητήσεις στο υπουργείο βιομηχανίας: δεν μπορείς να καταστρέφεις απόψεις με χτυπήματα από κλομπ, κάτι τέτοιο θα σημάνει το θάνατο ελεύθερης ανάπτυξης της σκέψης. «Είναι προφανές ότι μπορούμε να μάθουμε μια σειρά πραγμάτων από τη σκέψη του Τρότσκι», ακόμα και αν η μετέπειτα σκέψη του ήταν λάθος. Ο Γκεβάρα προσθέτει ειρωνικά ότι οι Σοβιετικοί τον κατηγόρησαν για Τροτσκισμό, τοποθετώντας αυτή την ταμπέλα πάνω του σαν το «Σαν Μπενίτο» - δηλαδή το ρούχο που η Ισπανική Ιερά Εξέταση έντυνε τους αιρετικούς, όταν τους οδηγούσε στην πυρά…
Ο Γκεβάρα σωστά υπερασπίζεται το σχεδιασμό ως τον κεντρικό άξονα της διαδικασίας οικοδόμησης του σοσιαλισμού καθώς «απελευθερώνει τον άνθρωπο από την κατάσταση του οικονομικού πράγματος». Και αναγνωρίζει -στο γράμμα προς το Φιντέλ!- ότι στην Κούβα «οι εργάτες δεν συμμετέχουν στην επεξεργασία του σχεδίου». Ποιος θα πρέπει να σχεδιάζει; Η συζήτηση του 1963-64 δεν απάντησε σ’ αυτό το ζήτημα. Σ’ αυτό το ζήτημα βρίσκουμε τα πιο ενδιαφέροντα βήματα προς τα μπρος στις κριτικές σημειώσεις του 1965-66. Οι μάζες, γράφει, πρέπει να συμμετέχουν στη διαμόρφωση του σχεδίου, ενώ η εκτέλεσή του είναι ένα καθαρά τακτικό ζήτημα. Στην ΕΣΣΔ, κατά την άποψή του, αντικατέστησαν την αντίληψη του σχεδίου ως «μια οικονομική απόφαση των μαζών, με συνείδηση του ρόλου τους», μ’ ένα φάρμακο όπου οι οικονομικοί μοχλοί καθορίζουν τα πάντα. Οι μάζες, επιμένει, «πρέπει να έχουν τη δυνατότητα να διευθύνουν την τύχη τους, να αποφασίζουν πόσο θα πηγαίνει για συσσώρευση και πόσο για κατανάλωση». Η οικονομική τεχνική θα πρέπει να λειτουργεί μ’ αυτά τα στοιχεία -που θα αποφασίζει ο λαός- και η «συνείδηση των μαζών θα πρέπει να διασφαλίζει την επίτευξή τους». Στο θέμα αυτό επιστρέφει αρκετές φορές: οι εργάτες, γράφει, ο λαός γενικά, «θα αποφασίζουν για τα μεγάλα προβλήματα της χώρας (ρυθμό ανάπτυξης, συσσώρευση /κατανάλωση)», αν και το ίδιο το σχέδιο θα είναι έργο ειδικών. Μπορούμε να ασκήσουμε κριτική σ’ αυτό τον ιδιαίτερα μηχανικό διαχωρισμό μεταξύ οικονομικών αποφάσεων και την εκτέλεσή τους αλλά μ’ αυτές τις διατυπώσεις ο Γκεβάρα ήρθε κοντύτερα στην ιδέα του δημοκρατικού σοσιαλιστικού σχεδιασμού, όπως τη διατύπωσε π.χ. ο Έρνεστ Μαντέλ. Δεν έβγαλε όλα τα πολιτικά συμπεράσματα απ’ αυτό -εκδημοκρατισμό της εξουσίας, πολιτικό πλουραλισμό, ελευθερία οργάνωσης- αλλά δεν μπορούμε να αρνηθούμε τη σημασία αυτού του νέου οράματος οικονομικής δημοκρατίας.
Μπορούμε να θεωρήσουμε ότι αυτές οι σημειώσεις αποτελούν ένα σημαντικό στάδιο προς μια κομμουνιστική /δημοκρατική εναλλακτική λύση στο Σταλινικό Σοβιετικό μοντέλο, ένα μονοπάτι που κόπηκε γρήγορα από τους Βολιβιανούς δολοφόνους στην υπηρεσία της CIA τον Οκτώβριο του 1967.
Mετάφραση Aρ. Mα.
www.politikokafeneio.com
Δεν υπάρχουν σχόλια:
Δημοσίευση σχολίου