Συνέντευξη με τον υφηγητή φιλοσοφικών επιστημών,
καθηγητή του Πανεπιστημίου Λομονόσοφ της Μόσχας Βίκτορ
Αλεξέγιεβιτς Βαζιούλιν. ( Συζήτηση του Β. Βαζιούλιν με
μέλη της διεθνούς ερευνητικής ομάδας «Λογικο- ιστορική
σχολή» που πραγματοποιήθηκε τον χειμώνα 1991- 1992.). (4
Απριλίου 1992.). Επειδή δεν έχει χάσει τίποτα από την
επικαιρότητά της την δημοσιεύουμε στο ΠΟΛΙΤΙΚΟ ΚΑΦΕΝΕΙΟ.
β μερος
.......G. H. : Παραδέχεσθε γενικά την έννοια του
ολοκληρωτισμού για την περιγραφή του φασισμού και του
σταλινισμού;
Β. Β. : Ο ολοκληρωτισμός ως έννοια αντανακλά μόνο την
μορφή και όχι το περιεχόμενο του φαινομένου.
Ολοκληρωτισμός μπορεί να υπάρξει στην δουλοκτητική
κοινωνία, μπορεί να υπάρξει επί φεουδαρχίας και επί
κεφαλαιοκρατίας... Ο ολοκληρωτισμός προσιδιάζει και στον
κομμουνισμό του στρατώνα, δηλαδή στον κομμουνισμό
εκείνο, τον οποίο ο Κ. Μαρξ θεωρούσε μικροαστικό. Ο
ολοκληρωτισμός είναι μια μορφή, η οποία πρέπει πάντοτε
να εξετάζεται σε συνδυασμό με το περιεχόμενο, επειδή σε
συνάρτηση με το περιεχόμενο που παίρνει, οι συνέπειες
του ολοκληρωτισμού και η επίδρασή του σ' αυτούς που ζουν
υπό το καθεστώς του, μπορεί να είναι οι πιο
διαφορετικές. Υπάρχει μεγάλη διαφορά μεταξύ των
επακόλουθων του δουλοκτητικού ολοκληρωτισμού και του
ολοκληρωτισμού φασιστικού τύπου. Αυτά τα είδη
ολοκληρωτισμού υπάρχουν σε διαφορετικές εποχές και
γεννώνται από διαφορετικές συνθήκες. Πρόκειται για
διαφορετικές διαδικασίες. Ο ολοκληρωτισμός συνιστά μόνο
την εξωτερική ομοιότητά τους. Ο άνθρωπος έχει δύο αυτιά.
Δύο αυτιά έχει και ένας παρανοϊκός άνθρωπος, δύο αυτιά
έχει φερ' ειπείν και Χέγκελ. Μπορεί όμως η ομοιότητα των
αυτιών τους να αποτελεί απόδειξη του «ισάξιου» του λόγου
τους; Είτε λόγου χάρη μπορεί ο Χέγκελ να είχε μεγάλα
αυτιά, αλλά μεγάλα αυτιά έχει και ο γάιδαρος. Θα
συνεπαγόταν άραγε από αυτό ότι ο Χέγκελ είναι γάιδαρος;
Γι' αυτό όλες οι συζητήσεις που περιορίζονται μόνο είτε
κατά κύριο λόγο στον ολοκληρωτισμό είναι ανεπαρκείς.
Ευνουχίζουν όλη την διαδικασία από το περιεχόμενό της
και γι' αυτό οδηγούν την έρευνα σε αδιέξοδο. Η μορφή
πρέπει να εξετάζεται στην ενότητά της με το περιεχόμενο.
Ειδ' άλλως μπορεί να ταυτίζονται ουσιαστικά εκ θεμελίων
διαφορετικά πράγματα. Φυσικά ο ολοκληρωτισμός είναι
απαράδεκτος, αν και σε μερικές ιστορικές συνθήκες είναι
αναπόφευκτος. Μπορεί να τον αντιμετωπίζουμε ως κάτι το
αρνητικό, όμως σε μερικές ιστορικές συνθήκες μπορεί να
αποβεί αναπόφευκτος. Αν φερ' ειπείν σε πολεμική περίοδο
χρειάζεται να επιστρατευθούν όλες οι δυνάμεις κάποιας
χώρας, ανακύπτει ολοκληρωτισμός. Μπορεί οι άνθρωποι να
υποτάσσονται οικειοθελώς, πλην όμως, υποτάσσονται σε
μιαν ορισμένη ολοκληρωτική δομή. Και σ' αυτή την δομή
είναι υποχρεωμένοι να ενεργούν αυστηρά καταναγκαστικά.
Συνολικά, αν μιλήσουμε αφηρημένα, η σχέση μας προς τον
ολοκληρωτισμό δεν μπορεί να μην είναι αρνητική. Αν όμως
εξετάσουμε τον ολοκληρωτισμό σε συνδυασμό με το
περιεχόμενό του, υπάρχει και υποχρεωτικός
ολοκληρωτισμός, απαραίτητος και για τους ανθρώπους που
δεινοπαθούν από αυτόν. Πρέπει όμως κατ' αρχήν, ως
ιδεώδες να απαλλασσόμαστε από αυτόν, πρέπει να τον
αντιπαλεύουμε μόλις μας παρουσιάζεται η δυνατότητα.
Ο κομμουνισμός για τον οποίο έγραφαν οι Κ. Μαρξ και Φ.
Ενγκελς ως σκοπός του κομμουνιστικού κινήματος δεν είναι
ούτε ο κομμουνισμός του στρατώνα, ούτε ο ολοκληρωτικός
κομμουνισμός. Ο ολοκληρωτικός κομμουνισμός του στρατών
είναι ως προς την φύση του μικροαστικός.
G. H. Με τι συνδέεται η μετατόπιση του κέντρου βάρους
των ερευνών σας από την λογική του «Κεφαλαίου», δηλαδή
από τον ώριμο Μαρξ, στον νεαρό Μαρξ, στο γίγνεσθαι της
μεθόδου επιστημονικής έρευνας του Μαρξ και σε τι
διαφέρει η θέση σας από την καθιερωμένη στη Δύση
αντιπαράθεση νεαρού και ώριμου Μαρξ; Σε ποιο βαθμό
κατανοήθηκε η σχετική εργασία σας ; Σε τι συνίσταται ο
νεωτερισμός της και τι προοπτικές διάνοιγε για την
κατανόηση του μηχανισμού ανάπτυξης του μέλλοντος;
Β. Β. : Η στροφή μου προς τον νεαρό Μαρξ συνδέεται
προπαντός με το γεγονός ότι το «Κεφάλαιο» είναι το
αποτέλεσμα. Και για την βαθύτερη κατανόηση του
αποτελέσματος είναι απαραίτητη η γνώση της διαδικασίας,
η οποία οδήγησε σ' αυτό. Εδώ όμως επεδίωκα και κάτι
επιπλέον. Και συγκεκριμένα η διερεύνηση της διαδικασίας
έχει ως αποτέλεσμα την αποκάλυψη του νομοτελειακού ρόλου
της πλάνης , δηλαδή του γεγονότος ότι οι άνθρωποι
γνωρίζουν την αλήθεια πάντοτε στην ενότητά της με την
πλάνη. Αυτό είναι γνωστό (έχει γράψει γι' αυτό μεταξύ
άλλων ο Φ. Ενγκελς και πολλοί άλλοι). Το θέμα όμως
έγκειται στο να εξεταστεί ποια είναι η δομή των πλανών,
η αναγκαιότητά τους και να αποκαλυφθεί η νομοτελειακή
αντικατάσταση των μεν πλανών από κάποιες άλλες. Η
αλήθεια πάντοτε συνοδεύεται από την πλάνη. Και στην
περίπτωση που γνωρίζουμε από ποιες πλάνες συνοδεύεται η
αλήθεια σε κάθε επίπεδο της γνώσης, θα μπορέσουμε να τις
αντιμετωπίσουμε πιο συνειδητά, θα μπορέσουμε να
προβλέψουμε ποιες πλάνες θα μας παρουσιασθούν στο κάθε
επίπεδο της αφομοίωσης της αλήθειας. Από αυτή την άποψη
το έργο μου αυτό έμεινε εντελώς ακατανόητο, δεν έγινε
καν αντιληπτό. Το έργο αυτό έχει αφ' ενός μεν έναν
αντιδογματικό, αφ' ετέρου δε έναν αντισχετικοκρατικό
χαρακτήρα, εφ' όσον εδώ έχει γίνει μιαν απόπειρα
αποκάλυψης της συνάφειας της νομοτελειακής αληθινής
διαδικασίας της γνώσης με την εξίσου νομοτελειακή
διαδικασία της πλάνης, με την διαδικασία ορισμένων
υποχωρήσεων και παραποιήσεων της αλήθειας. Κατ' αυτόν
τον τρόπο εδώ επιχειρείται η διάκριση των σταδίων, της
δομής των πλανών σε συνδυασμό με την αληθινή κατάκτηση
του αντικειμένου. Και εδώ εκτός αυτού, αποκαλύπτεται ότι
ορισμένη αλληλουχία κίνησης της σκέψης, μια κατηγοριακή
δομή της κίνησης της σκέψης, της αληθινής κίνησης της
σκέψης δεν διέπει μόνο το αποτέλεσμα [της διαδικασίας
της γνώσης] αλλά και την ίδια την διαδικασία. Υπάρχει
μια νοητική κατηγοριακή δομή στο αποτέλεσμα της νόησης,
υπάρχει όμως και μια κατηγοριακή δομή στην διαδικασία
της νόησης.
Όσον αφορά τώρα την σχέση μου προς τον νεαρό και τον
ώριμο Μαρξ, [πρέπει να ληφθεί υπ' όψιν ότι] στην Δύση
υπήρχαν άλλοι στόχοι για την έρευνα του Κ. Μαρξ. Εγώ έχω
ένα στόχο θετικό, ο οποίος έγκειται στην αναγκαιότητα
αποκάλυψης του προβλήματος της συσχέτισης των
αποτελεσμάτων και των διαδικασιών της [αναγνωρίζουσας]
νόησης, της νομοτελειακής διάρθρωσης της νόησης του
ανθρώπου, της κατηγοριακής δομής της. Η νόηση του
ανθρώπου έχει μια νομοτελειακή κατηγοριακή δομή. Φυσικά
δεν διαθέτει ο κάθε άνθρωπος ολόκληρο το σύνολο της
κατηγοριακής δομής, όμως η ανθρωπότητα συνολικά διαθέτει
μια τέτοια κατηγοριακή δομή της νόησης και η διαδικασία
με την οποία η ανθρωπότητα γνωρίζει την πραγματικότητα
είναι νομοτελειακή.
Την ίδια στιγμή στη Δύση ασχολούνταν με διαφορετικά
πράγματα και γι' αυτό, απ' ότι φαίνεται, εκεί δεν
ασχολούνταν με συγκεκριμένες έρευνες των εργασιών του Κ.
Μαρξ. Το ζήτημα της ύπαρξης ή μη τομής μεταξύ νεαρού και
ώριμου Μαρξ προκύπτει από άλλες φροντίδες, από άλλα
ενδιαφέροντα.
Για εμένα πχ η ίδια η τοποθέτηση του προβλήματος της
τομής μεταξύ νεαρού και ώριμου Μαρξ είναι από μόνη της
αντιδιαλεκτική. Κατ' αυτόν τον τρόπο μπορούν να θέσουν
το ζήτημα μόνο άνθρωποι που δεν κατέχουν την διαλεκτική,
άνθρωποι μη μαρξιστικής νόησης, άνθρωποι που δεν
στοχάζονται μαρξιστικά τις διαδικασίες. Στον Μαρξ δεν
υπήρχε αλλά δεν θα μπορούσε και να υπάρξει τομή. Στον Κ.
Μαρξ πάντοτε υπήρχε και ενότητα και ποιοτική διαφορά.
Δεν υπήρξε φάση κατά την οποία ξαφνικά συνέβη ποιοτική
τομή και εκ του μηδενός εμφανίστηκε ένα εντελώς νέο
στάδιο. Κάτι τέτοιο δεν μπορεί να υπάρξει, κάτι τέτοιο
δεν υπάρχει στην φύση. Αυτό το είχε αποδείξει προφανώς
ήδη ο Επίκουρος. Γι' αυτό κατά την γνώμη μου εδώ
πρόκειται για ψευδοερωτήματα. Το γιατί ανακύπτουν αυτά
τα ερωτήματα είναι μιαν άλλη υπόθεση. Τα ερωτήματα αυτά
ανακύπτουν στην κοινωνία της αλλοτρίωσης. Και οι
άνθρωποι που βρίσκονται στο έδαφος της αλλοτρίωσης
νομίζουν ότι υπάρχουν τέτοιες τομές, τέτοια χάσματα
μεταξύ των ανθρώπων. Τέτοια είναι και η μέθοδος αυτών
των ανθρώπων. Πρόκειται παραστατικά για μια μωσαϊκή
μέθοδο, είτε, ακριβέστερα, για μια μέθοδο αποσπασματική.
Η αποσπασματική μέθοδος της νόησης είναι χαρακτηριστική
για την κοινωνία της αλλοτρίωσης και για τον άνθρωπο, η
τοποθέτηση του οποίου δεν ξεπερνά το πλαίσια αυτής της
κοινωνίας.
Από την άποψη της διαλεκτικής μεθόδου το πρόβλημα της
τομής μεταξύ νεαρού και ώριμου Μαρξ είναι ένα
ψευδοπρόβλημα είτε ένα πρόβλημα εξηγήσιμο μάλλον από
ψυχολογικά και κοινωνικά αίτια παρά από την σκοπιά της
πραγματικά αυστηρής επιστημονικής μεθόδου της νόησης.
Εκεί βέβαια αναλώνεται πληθώρα δυνάμεων στην εξέταση του
εν λόγω ζητήματος, ωστόσο δεν νομίζω ότι αυτό μπορεί να
οδηγήσει σε κάποια ουσιαστικά θετικά αποτελέσματα την
έρευνα των απόψεων του Κ. Μαρξ. Εμένα μ' ενδιέφερε
πάντοτε η ανάπτυξη των ιδεών του Κ. Μαρξ, διότι ο
μαρξισμός μπορεί να υπάρξει μόνο ως αναπτυσσόμενο σύνολο
αντιλήψεων. Εάν δεν αναπτύσσεται, σημαίνει ότι δεν είναι
πλέον μαρξισμός. Αν ενώπιον των ανθρώπων που ασχολούνται
με την έρευνα των αντιλήψεων του Κ. Μαρξ δεν εγείρονται
κάποια νέα καθήκοντα, τότε δεν πρόκειται πλέον για
μαρξιστές.
G. H. : Ποιες προοπτικές διάνοιγε η κατανόηση των
μηχανισμών ανάπτυξης της επιστήμης για τον προσδιορισμό
της νέας κατεύθυνσης των ερευνών σας και συγκεκριμένα
για την έρευνα της παγκόσμιας ιστορικής διαδικασίας;
Β. Β. : Η αποκάλυψε του τι έκανε ο Κ. Μαρξ μας επιτρέπει
να δούμε και τι δεν έκανε και τον ιστορικό περιορισμό
αυτού που έχει κάνει. Είναι ανέφικτη η αποκάλυψη του
ιστορικού περιορισμού ενός επιστήμονα χωρίς να
αφομοιωθούν οι αντιλήψεις του στην ανάπτυξή τους. Αλλος
δρόμος δεν υπάρχει.
Και εφόσον μπορεί να παραμένει κανείς μαρξιστής μόνο
αναπτύσσοντας τον μαρξισμό, αυτή είναι απαραίτητη σχέση
προς τον μαρξισμό. Αλλο θέμα είναι τώρα το γεγονός ότι ο
μαρξισμός για πολύ καιρό βασικά δεν αναπτυσσόταν, αλλά
δογματοποιούταν και συνεπώς μετατρεπόταν στον αντίποδά
του.
Η αποκάλυψη της λογικής του «Κεφαλαίου» είναι συνάμα και
αποκάλυψη ορισμένης ιστορικής βαθμίδας της νόησης της
ανθρωπότητας, της μεθόδου που κατέχει η ανθρωπότητα, του
κατηγοριακού μηχανισμού (aparatum) της ανθρωπότητας. Όχι
μόνο κάποιου ξεχωριστού υποκειμένου, αλλά εκείνου του
κατηγοριακού πλούτου ο οποίος υπάρχει στην ανθρωπότητα.
Αυτό έκανε με τον δικό του τρόπου ήδη ο Χέγκελ. Στον
Χέγκελ αποκαλυπτόταν ήδη το κατηγοριακό aparatum της
ανθρωπότητας. Όχι κάποιου μεμονωμένου ατόμου, διότι
κάποιο μεμονωμένο άτομο μπορεί και να μη κατακτήσει αυτό
το aparatum συνολικά και μάλιστα, η πλειονότητα των
ατόμων δεν το κατέχει. Ο ίδιος ο Κ. Μαρξ προχωρούσε από
την έρευνα του κεφαλαίου στην διερεύνηση της ιστορίας
της κοινωνίας. Η αλήθεια είναι ότι αυτό δεν το
παραδέχονται όλοι. Πολλοί πιστεύουν ότι ο Κ. Μαρξ στις
χρονολογικές του σημειώσεις ασχολούταν με κάποια
επιμέρους ζητήματα. Κατά την γνώμη μου, ο Κ. Μαρξ
οδηγήθηκε στην αναγκαιότητα διερεύνισης της ανθρώπινης
κοινωνίας από την ίδια την πορεία της έρευνας του
κεφαλαίου. Και αυτό επειδή δεν μπορούσε να λυθεί
διαφορετικά το ζήτημα περί του καθοριστικού ρόλου της
οικονομικής ζωής στην κοινωνία σε πλήρη βαθμό στον
μαρξισμό κατά την περίοδο της συγγραφής του «Κεφαλαίου».
Γι' αυτό όταν ο Ε. Bernstein επέκρινε τον Κ. Μαρξ, είχε
ορισμένους λόγους γι' αυτήν την κριτική. Ασχετα τώρα αν
ο E. Bernstein όχι μόνο δεν έλυσε το εν λόγω ζήτημα αλλά
ούτε καν το έθεσε ορθά. Παρ' όλα αυτά όμως διαισθάνθηκε
μια πραγματική ανεπάρκεια αυτού που έκανε ο Κ. Μαρξ.
Μόνο μέσα από την έρευνα ιστορίας της ανθρωπότητας
συνολικά μπορούν να συναχθούν από την οικονομική ζωή της
κοινωνίας οι άλλες σφαίρες της ζωής της κοινωνίας. Εδώ
θα μπορούσα να το αποδείξω αυτό, όμως η απόδειξη του
ότι, αυτό είναι απαραίτητο είναι μια ξεχωριστή συζήτηση.
Κατ' αρχήν θέλω να επισημάνω ότι η άμεση συνέχιση του
«Κεφαλαίου» από τον Κ. Μαρξ θα έπρεπε κατά την γνώμη μου
να προχωρήσει σ' αυτή την κατεύθυνση. Αλλωστε η ειδική
μελέτη της μεθόδου της νόησης της ανθρωπότητας σήμανε
από μόνη της ότι είναι απαραίτητη φερ' ειπείν η εξέταση
και αυτής της βάσης, δηλαδή και της μεθόδου της νόησης
της ανθρωπότητας στα πλαίσια ολόκληρης της ανθρώπινης
κοινωνίας. Και εκτός αυτού, όπως ήδη έδειξε ο Κ. Μαρξ, ο
κομμουνισμός είναι το προϊόν της ανάπτυξης ολόκληρης της
ανθρωπότητας, είναι το προϊόν της παγκόσμιας ιστορίας.
Και εφ' όσον είναι προϊόν της παγκόσμιας ιστορίας,
έπεται ότι έπρεπε να μελετηθεί και διαδικασία [γέννησή
του].
G. H. : Στην δυτική φιλοσοφία της ιστορίας δεσπόζει
σήμερα η παραίτηση από τις αξιώσεις επιστημονικής
κατανόησης της ιστορίας ως διαδικασίας ανάπτυξης με
ορισμένη κατεύθυνση. Πως θεμελιώνεται εσείς την
αναγκαιότητα μελέτης και αποκάλυψης ακριβώς της λογικής
της ιστορίας και ποιο στόχο θέσατε στον εαυτό σας
διακρίνοντας για μελέτη ακριβώς την λογική;
Β. Β. : Θα ήθελα κατ' αρχήν να αναφερθώ στην δυτική
σκοπιά. Η θέση της παραίτησης από την διερεύνηση των
νομοτελειών της ιστορικής διαδικασίας είναι αναπόφευκτη
στις περιπτώσεις που οι άνθρωποι στέκονται στο έδαφος
της κεφαλαιοκρατικής κοινωνίας και θεωρούν αυτή την
κοινωνία αιώνια, ενώ αυτή είναι στην πραγματικότητα
ιστορικά παροδική, ταυτόχρονα παραιτείται κατ' αυτόν τον
τρόπο από την δυνατότητα επιστημονικής σύλληψης αυτής
της κοινωνίας, της ουσίας της και της διαδικασία, η
οποία έχει ως αποτέλεσμα την διαμόρφωση αυτής της
κοινωνίας.
G. H. : Πιθανόν η παραίτηση από την επιστημονική
κατανόηση της ιστορίας ως αναπτυξιακής διαδικασίας με
ορισμένη κατεύθυνση να οφείλεται στο γεγονός ότι η
ιστορία στα τέλη του εικοστού αιώνα προβάλλει τόσο
πολυδιάστατη, τόσο περίπλοκη και πολυσχιδής που...
Β. Β. : Καταλαβαίνω. Παρ' όλα αυτά όμως θέλω να
υπογραμμίσω για άλλη μια φορά, ότι ορισμένη αφετηριακή
σκοπιά προκαθορίζει πλέον τα αποτελέσματα. Αναφορικά
τώρα με την πολυμορφία και το περίπλοκο της ιστορικής
διαδικασίας έχω να πω τα εξής. Η ύπαρξη πολυμορφίας στο
αντικείμενο της επιστήμης δεν αποτελεί ακόμα απόδειξη
του ότι [το εν λόγω αντικείμενο] δεν διέπεται από νόμους
. μπορεί κάποιο αντικείμενο να είναι πολύπλοκο, μπορεί
να είναι πολύ περίπλοκο, μπορεί να είναι πολύ
ποικιλόμορφο και πολύ περιπλεγμένο, μπερδεμένο. Αυτό
όμως επ' ουδενί λόγω δεν μπορεί να εκληφθεί ως απόδειξη
του γεγονότος ότι εδώ δεν υπάρχει νόμος, δεν υπάρχει
κάποια ενότητα, δεν υπάρχει κάποια αναγκαιότητα. Η
ολοένα αυξανόμενη πολυμορφία από μόνη της δεν μπορεί να
συνιστά λόγο για την άρνηση της ενότητας. Η επιστήμη
αποκαλύπτει τους νόμους που διέπουν όλο και πιο
περίπλοκα και απομακρυσμένα από την άμεση ανθρώπινη
εμπειρία αντικείμενα. Και όμως οι φυσικές επιστήμες
διακρίνουν κάποιες νομοτέλειες. Διακρίνονται ακόμα και
νομοτέλειες στατιστικών πιθανοτήτων μέσα στην πορεία των
γεγονότων. Δεν χρειάζεται να πούμε επίσης ότι υπάρχει η
θεωρία των πιθανοτήτων, ο νόμος της πιθανότητας, ο νόμος
της ενδεχομενικότητας και του τυχαίου.
Συνεπώς η ίδια η ενδεχομενικότητα της ύπαρξης γεγονότων
δεν συνιστά από μόνη της ανυπέρβλητο εμπόδιο για την
επιστημονική σύλληψη των νόμων. Και στην κοινωνία τα
γεγονότα έχουν τον χαρακτήρα ενδεχομενικοτήτων, και όλοι
οι νόμοι στην κοινωνία είναι νόμοι- τάσεις. Δηλαδή οι
νόμοι αυτοί δεν είναι απόλυτοι, αλλά συγκροτούνται από
την διαπλοκή πληθώρας αντιφατικών μεταξύ τους
τυχαιοτήτων. Επομένως η ύπαρξη πολλαπλότητας και η
περιπλοκή αυτής της πολλαπλότητας δεν μπορεί να αποτελεί
λόγο για την άρνηση του νόμου και για την άρνηση της
ενότητας. Που έγκειται λοιπόν το ζήτημα; Στην ικανότητα
είτε στην επιθυμία να διακρίνει κανείς αυτή την ενότητα.
Η ιστορική διαδικασία ακόμα και από την άποψη της
διάκρισης των νόμων είναι εναλλακτική. Μέσα στην
ιστορική διαδικασία υπάρχει πάντοτε πληθώρα δυνατοτήτων.
Παρ' όλα αυτά όμως μέσα στην ιστορική διαδικασία μπορούν
(αυτό εξαρτάται και πάλι από την επιθυμία, είτε από τις
ικανότητες) να διακριθούν κάποιες δεσπόζουσες σε αυτήν -
τάσεις. Κατά την γνώμη μου, σήμερα ένα από τα θεμέλια
των αντιλήψεων περί απουσίας νόμων της ιστορίας,
έγκειται στο γεγονός ότι οι άνθρωποι έφτασαν σ' ένα
τέτοιο επίπεδο δυνατοτήτων, κατά το οποίο η ανθρωπότητα
από την σκοπιά των απολογητών της κεφαλαιοκρατικής
κοινωνίας παρουσιάζεται μόνον ως καταστρεφόμενη, ως
αυτοκαταστρεφόμενη. Τι νομοτέλεια μπορεί να είναι η
αυτοκαταστροφή; Έφτασαν σε αδιέξοδο, καταστρέφονται οι
ίδιοι, είναι οι ίδιοι έτοιμοι να αυτοκτονήσουν. Τι
νομοτέλεια μπορεί να υπάρξει εδώ; Όμως από την άποψη των
όσων έλεγα προηγουμένως, εδώ υπάρχει νομοτέλεια, υπάρχει
εναλλακτική λύση. Ο άνθρωπος είναι ικανός (ακόμα και το
ξεχωριστό άτομο) να αυτοκτονήσει όταν συνειδητοποιήσει
τον εαυτό του ως άνθρωπο. Το ζώο κατά κανόνα δεν
αυτοκτονεί και νομίζω μάλιστα ότι ποτέ δεν αυτοκτονεί.
Μόνον ο άνθρωπος μπορεί να σκοτώσει τον εαυτό του. Γιατί
όμως μπορεί να αυτοκτονεί; Επειδή συνειδητοποίησε τον
εαυτό του ως άνθρωπο. ¶ρα από τι εξαρτάται αυτό; Αυτό
εξαρτάται από το επίπεδο ανάπτυξης του ανθρώπου. Η
ικανότητά του για αυτοσυνειδητοποίηση είναι ένα υψηλό
επίπεδο της ανάπτυξής του το οποίο συνδέεται ταυτόχρονα
με την δυνατότητα οικειοθελούς άρνησης της ύπαρξης του
εαυτού του. Το ίδιο ακριβώς συμβαίνει και με την
ανθρωπότητα. Να που καταστρέφεται. Η ιστορία της
ανθρωπότητας συνιστά εξαιρετικά πολλαπλές διαδικασίες.
Όμως μαζί με την καταστροφή υπάρχει και η πρόοδος, μαζί
με την πολλαπλότητα εδώ υπάρχει και η ενότητα. Και η
ενότητα αυτή δεν είναι μια μονοτονία. Η ενότητα με την
διαλεκτική έννοια δεν είναι η μονότονη ομοιομορφία, δεν
είναι η ομοιότητα αλλά η συνάφεια του διαφορετικού.
Πρόκειται για την ενότητα του διαφορετικού και όχι για
μια εξωτερική ομοιότητα. Αλλά για τους ανθρώπους που
αρνούνται αυτή την ενότητα (και η άποψη αυτή είναι
απαραίτητη για τους ανθρώπους που υιοθετούν την στάση
της παραδοχής της αιωνιότητας της υπάρχουσας τάξης
πραγμάτων), η ενότητα της ιστορίας προβάλλει μόνον ως
ομοιομορφία της ιστορικής διαδικασίας. Όσο πιο ομογενής
είναι η ιστορική διαδικασία τόσο περισσότερο
νομοτελειακή είναι γι' αυτούς, δηλαδή όσο πιο όμορφη
τόσο πιό μονότονη, τόσο περισσότερο νομοτελειακή είναι.
Ως νομοτέλεια προβάλλει η ομοιομορφία. Όμως από την
σκοπιά της διαλεκτικής νόμος δεν είναι η ομοιομορφία,
δεν είναι η ομοιότητα (η ομοιοτυπία) των διαδικασιών- πχ
σε διάφορες χώρες- αλλά η αμοιβαία συνάφεια των
διαδικασιών, ο εσωτερικός δεσμός των διαδικασιών. Να σε
τι έγκειται η ενότητα. Αυτό είναι ο νόμος: η συνάφεια
του εσωτερικού και η συνάφεια του διαφορετικού. Γι' αυτό
και από αυτή την άποψη δεν έχει σημασία αν αυτές οι
ποικιλομορφίες είναι πέντε, δέκα, είτε χίλιες. Πρόκειται
γενικά για ένα ζήτημα εντελώς άσχετο με το θέμα μας σ'
αυτή την περίπτωση. Από την σκοπιά της διαλεκτικής είναι
απλώς άτοπη και στερείται νοήματος οποιαδήποτε επίκληση
της ποικιλομορφίας. Το θέμα εδώ είναι ότι οι άνθρωποι,
οι οποίοι αρνούνται την ιστορική διαδικασία και λένε ότι
αυτή δεν διέπεται από νομοτέλειες, δεν διαθέτουν μέθοδο
για την επιστημονική σύλληψη των νομοτελειών. Η μέθοδός
τους είτε είναι επιφανειακή, είτε είναι εντελώς
ανύπαρκτη. Εν πάση περιπτώσει δεν διαθέτουν μια μέθοδο,
η οποία θα τους επέτρεπε να συλλάβουν την ενότητα της
πολλαπλότητας. Και εφ' όσον δεν διαθέτουν τέτοια μέθοδο
θα αρνούνται φυσικά την δυνατότητα σύλληψης των νόμων
της ιστορίας, τους οποίους δεν είναι βέβαια σε θέση να
διαγνώσουν με την βοήθεια της μεθόδου που διαθέτουν. Αν
δεν μπορείτε με την βοήθεια ενός φτυαριού να σκάψετε
μέχρι το πετρελαιοφόρο κοίτασμα, αυτό δεν σημαίνει ότι
δεν υπάρχει πετρέλαιο. Ας αντικαταστήσουν λοιπόν πρώτα
το φτυάρι με σύγχρονα γεωτρητικά συστήματα και τότε ας
αποφανθούν περί της ύπαρξης ή μη πετρελαίου στα έγκατα
της γης. Ειδ’ άλλως επιδίδονται σε συζητήσεις άσχετες με
την ουσία του ζητήματος. Συνεπώς για να κατανοήσουμε τις
νομοτέλειες χρειάζεται η κατάλληλη μέθοδος της νόησης,
τη στιγμή που η συντριπτική πλειονότητα των δυτικών
επιστημόνων, στην πράξη μάλιστα θα έλεγα, ίσως όλοι
ανεξαιρέτως δεν κατέχουν την διαλεκτική μέθοδο. Οι
φυσικοί επιστήμονες είναι αυτονόητο, αλλά και οι
κοινωνικοί επιστήμονες.
Έτσι θα απαντούσα σ' αυτό το ερώτημα.
G. H. : Σύμφωνα με την αντίληψή σας η χρησιμοποίηση της
μεθόδου της ανάβασης από το αφηρημένο στο συγκεκριμένο
προϋποθέτει την ωριμότητα του αντικειμένου της έρευνας.
Σε ποιο βαθμό είναι νόμιμη η χρησιμοποίηση αυτής της
προσέγγισης για την έρευνα της ιστορικής ανάπτυξης της
ανθρωπότητας και της κοινωνίας, την στιγμή που δεν
βρίσκεται στο ώριμο στάδιό της;
Β. Β. : Πρόκειται πράγματι για ένα περίπλοκο ζήτημα. Η
κοινωνία δεν βρίσκεται ακόμα στο ώριμο στάδιο [της
ανάπτυξής της]. Δεν θα έλεγα όμως ότι απουσιάζουν
παντελώς γνωρίσματα και στιγμές του ώριμου σταδίου.
Κατ' αρχήν υπάρχουν οι προϋποθέσεις αυτής της κοινωνίας.
Κι έπειτα ακόμα και αν έχουμε να κάνουμε με ένα
κομμουνισμό του στρατώνα και αυτός ακόμα ο κομμουνισμός
του στρατώνα, έστω και αν είναι μικροαστικός ως προς τη
φύση του, είναι παρ' όλα αυτά ορισμένο στάδιο εμφάνισης
της νέας κοινωνίας. Αυτό [που λέω] μπορεί και να φανεί
αποκρουστικό: αυτός ο κομμουνισμός του στρατώνα, ο
ολοκληρωτισμός κλπ. -[Αποκαλείται αίφνης] νέα κοινωνία.
Όμως πρέπει να προσεγγίσουμε αυτό το ζήτημα επίσης
διαλεκτικά. Πρόκειται για μια αντιφατική κοινωνία. Αν
πάρουμε πχ το έμβρυο του ανθρώπου [θα δούμε ότι] σε μιαν
ορισμένη φάση ανάπτυξής του έχει τα βράγχια. Αυτό όμως
δεν σημαίνει ότι αν το δούμε σ' αυτό το επίπεδο της
ανάπτυξης θα πρέπει να αποφανθούμε ότι ποτέ δεν
πρόκειται να γίνει άνθρωπος. Μπορούμε φυσικά να
διακόψουμε την ύπαρξη του ανθρώπινου εμβρύου βλέποντας
ότι έχει βράγχια. Το ίδιο συμβαίνει και με τον
κομμουνισμό του στρατώνα. Πρόκειται για μια μετάβαση
στην νέα κοινωνία, αν και έχει [ τα δικά της ]
«βράγχια», δηλαδή γνωρίσματα μιας κατά πολύ χαμηλότερης
βαθμίδας ανάπτυξης της κοινωνίας.
Το νέο στάδιο κατά την γνώμη μου έχει πλέον εμφανισθεί.
Μπορεί να εμφανίσθηκε με «βράγχια», παρ' όλα αυτά όμως
εμφανίσθηκε και το γεγονός αυτό μας δίνει σε κάποιο
βαθμό την δυνατότητα για πρόγνωση. Για μια πρόγνωση
ακριβέστερη και μεγαλύτερης εμβέλειας από αυτήν που είχε
επιτευχθεί τον καιρό του Κ. Μαρξ, λαμβάνοντας φυσικά
υπόψιν και τα «βράγχια». Γι' αυτό δεν μπορεί να ειπωθεί
ότι το αντικείμενο, [ η ώριμη κοινωνία] απουσιάζει
παντελώς. Το αντικείμενο σε κάποιο βαθμό υπάρχει και
μάλιστα σε ανεπτυγμένη μορφή απ' αυτή που είχε τον καιρό
του Κ. Μαρξ. Στον καιρό του υπήρχαν ήδη ορισμένες
προϋποθέσεις αυτού του αντικειμένου [της ώριμης, της
κομμουνιστικής κοινωνίας]. Έτσι ώστε από τότε κιόλας
μπορούσε να γίνεται λόγος γι' αυτό και από αυτή την
οπτική να ερευνάται η κοινωνία. Γι' αυτό και δεν είναι
τυχαίο το γεγονός ότι στον Μαρξ συγκροτούνται ορισμένες
αντιλήψεις για την κομμουνιστική κοινωνία, οι οποίες
έχουν ποιοτικά διαφορετικό περιεχόμενο από τις θεωρίες
και τις διδασκαλίες, οι οποίες ανέκυπταν τότε που δεν
υπήρχαν καθόλου αυτές οι προϋποθέσεις. Αλλά εμείς έχουμε
πλέον την δυνατότητα να διαθέτουμε κάποια εμπειρία- καλή
είτε κακή, όμως εμπειρία. Και οι δυνατότητες της μεθόδου
της νόησης παίζουν σημαντικό ρόλο στον τρόπο που
νοηματοδοτούμε την εμπειρία που αποκτήσαμε. Φυσικά οι
αντιλήψεις μας για την κοινωνία του μέλλοντος , σε μια
σειρά σχέσεων, θα είναι υποθετικού χαρακτήρα. Παρ' όλα
αυτά όμως αν θα εξετάζουμε την φυσικο-ιστορική
διαδικασία ανάπτυξης της επιστήμης σε συνδυασμό με το
αντικείμενο, μπορούμε να προβλέψουμε τι είναι υποθετικό
στις θέσεις μας, που υπάρχουν αδύνατα σημεία, τα οποία
θα χρειασθεί στο μέλλον να διορθώνουμε, να
συμπληρώνουμε, να αναπτύσσουμε, δηλαδή μπορούμε πλέον
και να προβλέψουμε παραπέρα. Η γνώση της κομμουνιστικής
κοινωνίας είναι επίσης μια διαδικασία, η οποία δεν
ολοκληρώνεται με τα όσα γνωρίζουμε τώρα για την
κομμουνιστική κοινωνία. Παρ' όλα αυτά όμως, εφ' όσον
έχουν ήδη διαμορφωθεί σε σημαντικό βαθμό οι προϋποθέσεις
του κομμουνισμού σε κοσμοϊστορικό επίπεδο, υπάρχουν
μεγάλες δυνατότητες για την έρευνα αυτής της κοινωνίας.
G. H. : Ποιες προϋποθέσεις διαβλέπετε εσείς; Ποιες από
αυτές έχουν περισσότερες δυνατότητες;
Β. Β . : Μια από τις προϋποθέσεις είναι ο κοινωνικός
χαρακτήρας της παραγωγής. Στις προϋποθέσεις μπορούμε να
κατατάξουμε και συνολικά ολόκληρο το παρόν [το
διανυόμενο σήμερα ] «τμήμα» της σπείρας της ελικοειδούς
ανάπτυξης της ιστορίας της ανθρωπότητας. Το τέλος αυτής
της σπείρας μας είναι ορατό στην βάση της προγενέστερης
ανάπτυξης. Δηλαδή η άρνηση της άρνησης αυτής της σπείρας
κείτεται στο πεδίο της ορατότητά μας. Εννοείται, σε
γενικές γραμμές. Μπορούμε να πούμε: 1) ότι το τέλος
αυτής της σπείρας θα υπάρξει, εάν επιβιώσει η
ανθρωπότητα και 2) ποια είναι τα γενικά γνωρίσματα αυτού
του μέλλοντος και μάλιστα έγκυρα [αξιόπιστα]. Ο βαθμός
διεξοδικότητας [της αντίληψής μας ] , είτε ακόμα και η
αλλαγή της ερμηνείας ορισμένων ξεχωριστών γενικών
γνωρισμάτων, μπορεί να δοθεί αργότερα με την ανάπτυξη
αυτής της ίδιας της κοινωνίας. Μπορούμε όμως να
συνάγουμε εντελώς οριστικά δύο πορίσματα: 1) για την
αναγκαιότητα του κομμουνιστικού σταδίου και 2) για τα
γενικά του γνωρίσματα. Γι' αυτό ακριβώς μπορούμε να
μιλάμε επιστημονικά - όχι εν είδη ουτοπιών και
υποθέσεων. Εδώ φυσικά μεγάλο ρόλο διαδραματίζει η
πρόβλεψη. Η πρόβλεψη παίζει σημαντικό ρόλο σ'
οποιαδήποτε επιστήμη, πόσο μάλλον στην ιστορική. Βέβαια
ο τρόπος ανάπτυξης και τελειοποίησης αυτής της πρόβλεψης
είναι ιδιαίτερο θέμα για συζήτηση.
Δεν θα μπορέσουμε να παρακάμψουμε το πρόβλημα της μη
πλήρους διαμόρφωσης του αντικειμένου. Εδώ η κατάσταση
είναι αντιφατική, όμως σε κάποιο βαθμό διευθετήσιμη.
Φυσικά θα μπορέσει να διευθετηθεί πλήρως μόνον όταν η
ανθρωπότητα πάψει να υπάρχει... είτε όταν μετατραπεί σε
κάτι άλλο. Τώρα αναφέρομαι σ' εκείνη την μεγάλη σπείρα
της έλικας, η οποία περικλείει όλη την προγενέστερη και
την σύγχρονη ιστορία της ανθρωπότητας. Στο τελευταίο
«τμήμα» αυτής της σπείρας βρίσκεται τώρα η ανθρώπινη
κοινωνία. Δεν αναφέρομαι όμως στο απώτερο μέλλον, αν και
από τώρα κιόλας μπορεί να προβλεφθεί το απώτερο μέλλον.
Αυτό όμως είναι ένα άλλο θέμα για συζήτηση, το οποίο θα
μας οδηγήσει σε πιο απόμακρο τομέα.
G. H. : Το τελευταίο διάστημα διαδίδονται πλατιά
αντιλήψεις, οι οποίες ερμηνεύουν τον θάνατο του
σοσιαλιστικού συστήματος με την επενέργεια υποκειμενικών
και εξωτερικών παραγόντων. ¶λλοι πάλι θεωρούν τον
σοσιαλισμό απόπειρα εγκατάλειψης της λεγόμενης βασικής
οδού που ακολουθεί ο ανθρώπινος πολιτισμός, μιαν
απόπειρα φυσικά καταδικασμένη σε θάνατο. Που κατά την
γνώμη σας πρέπει να αναζητώνται τα αντικειμενικά και
εσωτερικά αίτια του πασιφανούς μη βιώσιμου αυτού του
τύπου σοσιαλιστικών σχέσεων που συγκροτήθηκε; Είναι
άραγε υπερβατή η ανάπτυξη του παρελθόντος τύπου
[σοσιαλισμού] μέσω μιας διαλεκτικής άρσης;
Β. Β. : Το ερώτημά σας θίγει το πρόβλημα της «βασικής
οδού της ανθρωπότητας». Εννοείται ότι οι οπαδοί της
κεφαλαιοκρατίας θεωρούν ακριβώς την κεφαλαιοκρατία
«βασική οδό». Νομίζω ότι στην πραγματικότητα δεν ισχύει
κάτι τέτοιο. Ότι και αν λένε στην κεφαλαιοκρατική
κοινωνία δεν παρατηρείται μόνο ο αποφασιστικός ρόλος της
μεγάλης παραγωγής των μεγάλων ενώσεων, των Πολυεθνικών
Εταιρειών και όχι κάποιων μικρών επιχειρήσεων. Αυξάνει
επίσης και η ισχύς των μεγάλων ενώσεων, των Πολυεθνικών
Εταιρειών κλπ, κλπ. Αυτό όμως σημαίνει ότι η «βασική
οδός της ανθρωπότητας» βαδίζει στον δρόμο της
μεγέθυνσης, της συνένωσης, της κοινωνικοποίησης της
παραγωγής. Βλέπετε το ίδιο το γεγονός της
πολυεθνικοποίησης των εταιρειών συνιστά από μόνο του
ένωση της παραγωγής. Αν όμως νομίσουμε ότι δεν πρόκειται
να υπάρξει άλλη ένωση πέρα από τις Πολυεθνικές
Εταιρείες, ότι εδώ σταμάτησε η ανάπτυξη της
ανθρωπότητας, αυτό κατ' αρχήν αντιφάσκει με τα σύγχρονα
γεγονότα. Η ένωση, η κοινωνικοποίηση προχωρά παραπέρα.
Γι' αυτό η βασική οδός της ανθρωπότητας οδηγεί ακριβώς
στην αντίθετη κατεύθυνση από αυτή που νομίζουν στην χώρα
μας οι «δημοκράτες»[6] και «καταστροϊκοί».[7]
Από την σκοπιά της ανάπτυξης της κοινωνίας τα γεγονότα
αυτά απέκτησαν κοσμοϊστορικό χαρακτήρα. Η σύγχρονη
οικονομία συγκροτήθηκε στα τέλη του19ου- αρχές του 20ου
αιώνα στο παγκόσμιο οικονομικό σύστημα της
κεφαλαιοκρατίας. Γι' αυτό οι διαδικασίες που διεξάγονται
σε κάποια μεμονωμένη χώρα πρέπει να εξετάζονται από την
σκοπιά του παγκόσμιου οικονομικού συστήματος. Αλλά στο
παγκόσμιο οικονομικό σύστημα υπάρχει μιαν ολόκληρη σειρά
ουσιαστικών αντιφάσεων. Κατ' αρχήν έχουμε την
ανισομέρεια της ανάπτυξης διαφόρων χωρών. Αυτή υπήρχε
φυσικά ανέκαθεν. Από τα τέλη όμως του 19ου- αρχές του
20ου αιώνα η ανισομέρεια αναδημιουργείται στα πλαίσια
ενός ενιαίου συστήματος. Στο εξής η ανισομέρεια της
ανάπτυξης μιας σειράς χωρών επιδρά σε ολόκληρο το
παγκόσμιο οικονομικό σύστημα της κεφαλαιοκρατίας.
Η αντίφαση μεταξύ οικονομικά αναπτυγμένων χωρών και
λιγότερο αναπτυγμένων χωρών είναι μια από τις πλέον
ουσιαστικές αντιφάσεις ολόκληρου του παγκόσμιου
οικονομικού συστήματος της κεφαλαιοκρατίας. Και οι
σχέσεις της εκμετάλλευσης των λιγότερο ανεπτυγμένων
χωρών από τις περισσότερο ανεπτυγμένες (προπαντός μέσω
της άνισης ανταλλαγής) είναι η σημαντικότερη των
αμοιβαίων διεθνών σχέσεων. Κατ' αυτό τον τρόπο η
εκμετάλλευση υπερβαίνει τα εθνικά πλαίσια και αποκτά
παγκόσμιο χαρακτήρα.
Οι αντιστάσεις κατά της εκμετάλλευσης μπορούν να
ανακύπτουν προ παντός στις χώρες που υφίστανται την
εκμετάλλευση.
Οι σοσιαλιστικές επαναστάσεις κατά κανόνα δεν μπορούν να
ξεσπάσουν αρχικά στις ανεπτυγμένες χώρες. Πρωταρχικά
πραγματοποιούνται στις λιγότερο ανεπτυγμένες χώρες,
δηλαδή στις χώρες τις οποίες εκμεταλλεύονται οι πιο
ανεπτυγμένες χώρες. Ωστόσο στις λιγότερο ανεπτυγμένες
χώρες είναι λιγότερο ανεπτυγμένη η βιομηχανία, είναι
λιγότερο ανεπτυγμένη συνολικά η παραγωγή, είναι λιγότερο
ανεπτυγμένος ο κοινωνικός χαρακτήρας της παραγωγής. Όπως
βλέπουμε διαμορφώνεται μιαν αντιφατική κατάσταση: μπορεί
μεν οι όροι για την διεξαγωγή της σοσιαλιστικής
επανάστασης να είναι ευνοϊκότεροι στις υπό εκμετάλλευση
χώρες, όμως η παραγωγή είναι σ' αυτές λιγότερο
ανεπτυγμένη από αυτή των εκμεταλλευτριών χωρών.
Σε συνθήκες κατά τις οποίες κυριαρχούν στον κόσμο οι
ανεπτυγμένες κεφαλαιοκρατικές χώρες η καταπίεση δεν
περιορίζεται μόνο στην οικονομία, αλλά επεκτείνεται στην
ιδεολογία, στις στρατιωτικές και στις πολιτικές σχέσεις.
Γι' αυτό μια λιγότερο ανεπτυγμένη χώρα πέφτει απ' αρχής
σε λιγότερο ευνοϊκές συνθήκες.
Με αυτό συνδέεται το γεγονός ότι μετά τη νίκη της
σοσιαλιστικής επανάστασης σ' αυτές τις χώρες η
παλινόρθωση της κεφαλαιοκρατίας δεν είναι κάτι το
απίθανο. Βλέπετε εκεί οι εσωτερικές συνθήκες είναι
χειρότερες απ' ότι στις ανεπτυγμένες κεφαλαιοκρατικές
χώρες. Κατ' αυτόν τον τρόπο, εάν η καθυστέρηση δεν
ξεπερνιέται γρήγορα, αυξάνει η δυνατότητα παλινόρθωσης
της κεφαλαιοκρατίας. Με αυτή την έννοια οι φόβοι του
Λένιν για τον θάνατο της χώρας στην περίπτωση που θα
ήταν ανίκανη να ξεπεράσει τις ανεπτυγμένες
κεφαλαιοκρατικές χώρες στην παραγωγικότητα της εργασίας
απέβησαν προφητικοί.
Εάν η οικονομική καθυστέρηση από τις ανεπτυγμένες
κεφαλαιοκρατικές χώρες δεν ξεπερνιέται αρκετά γρήγορα,
τότε αναπόφευκτα αποκαθίστανται κατά την έκφραση του Κ.
Μαρξ «όλες οι παλιές βρωμιές»[8] . Και μάλιστα η
διαδικασία αυτή είναι φυσικά αντιφατική. Αφ' ενός μεν
πραγματοποιείται η σοσιαλιστική επανάσταση, αναφύονται
οι βλαστοί της νέας κοινωνίας (πχ το δικαίωμα για
εργασία, η δωρεάν παιδεία, η ιατροφαρμακευτική περίθαλψη
κλπ.). Αφ' ετέρου όμως η οικονομική καθυστέρηση και η
ακόμα μη επαρκής για τη νέα κοινωνία ανάπτυξη της
παραγωγής, οροθετούν την αναγέννηση «όλων των παλιών
βρωμιών». Και όσο πιο καθυστερημένη είναι η χώρα τόσο
πιθανότερη - τηρουμένων ίσων των υπολοίπων όρων- είναι η
νίκή της «παλιάς βρωμιάς». Πολλά εξαρτώνται σ' αυτήν την
περίπτωση απ' τον υποκειμενικό παράγοντα, ο οποίος είναι
επίσης αντιφατικός. ¶λλος δρόμος για τη νέα κοινωνία δεν
υπάρχει. Αυτός ο δρόμος είναι αναγκαίος πλην όμως
αναγκαία αντιφατικός και περίπλοκος. Στην Ρωσία πχ έγινε
η επανάσταση όμως μέχρι σήμερα η χειρωνακτική εργασία
ανέρχεται κατά μέσο όρο στο 40% εθνικής οικονομίας. Η
χειρωνακτική εργασία είναι η βάση της ταξικής κοινωνίας,
της κοινωνίας της ιδιωτικής ιδιοκτησίας. Κατ' αυτόν τον
τρόπο η ίδια η βάση για τη νέα κοινωνία απέβη για μακρό
χρονικό διάστημα αντιφατική. Σε κάποιες σχέσεις ήταν για
την νέα κοινωνία, ενώ σε κάποιες άλλες δεν ήταν. Αφ'
ενός μεν διατηρείται μεγάλο μερίδιο χειρωνακτικής
εργασίας, αφ' ετέρου δε υπάρχουν ανεπτυγμένοι τομείς της
παραγωγής (πχ η διαστημική, η πολεμική βιομηχανία).
Απ' όσα είπα μέχρι τώρα κατά την γνώμη μου συνεπάγεται
το εξής: κατά πάσα πιθανότητα οι πρώτες σοσιαλιστικές
επαναστάσεις θα συνοδεύονται από αντεπαναστάσεις.
Οι σοσιαλιστικές χώρες εμφανίσθηκαν και πρωταρχικά θα
εμφανίζονται στην περιφέρεια της παγκόσμιας
κεφαλαιοκρατίας. Όμως οι σοσιαλιστικές επαναστάσεις
είναι αναπόφευκτες και στις άλλες κεφαλαιοκρατικές
χώρες. Στην διάρκεια ορισμένης ιστορικής περιόδου οι
σοσιαλιστικές επαναστάσεις μπορεί να νικώνται και να τις
διαδέχονται αντεπαναστάσεις. Ωστόσο θα αναγεννώνται
διαρκώς από τις στάχτες τους μέχρι να νικήσουν
τελειωτικά και για πάντα. Ακόμα και στην περίπτωση που η
κεφαλαιοκρατική αντεπανάσταση νικά, δεν κατορθώνει να
δηλητηριάσει εντελώς, να καταστρέψει τα όσα έκαναν οι
σοσιαλιστικές επαναστάσεις. Θα μπορούσε άραγε η
αντεπανάσταση στην χώρα μας να καταστρέψει όλα όσα έχουν
επιτευχθεί στα χρόνια της Σοβιετικής εξουσίας; Ένα
καθημερινό παράδειγμα: κοιτάξτε με πόση δυσκολία, με
πόσους τριγμούς αντικαθίσταται η σοσιαλιστική προσφώνηση
«σύντροφε» από την εκμεταλλευτική προσφώνηση «κύριε».
Εν μέρει η αντεπανάσταση νίκησε. Όμως με πολλούς θυσίες
(εδώ κατατάσσονται και τα θύματα των διεθνικών
συγκρούσεων και τα θύματα της καταστροφικά αυξημένης
εγκληματικότητας και η απότομη πτώση της γεννητικότητας,
η υπεροχή της θνησιμότητας έναντι της γεννησιμότητας και
η πνευματική διαφθορά του λαού κλπ, κλπ.). Τα θύματα
είναι ήδη πολλά. Θα είναι όμως κατά πολύ περισσότερα.
Και όμως δεν αποκλείονται εντελώς οι δυνατότητες
αποτροπής της παλινόρθωσης της κεφαλαιοκρατίας.
G. H. : Τι δυνατότητες δεν υπάρχουν;
Β. Β. : Πιθανόν να αυξηθεί η αντίσταση στην
κεφαλαιοκρατική αντεπανάσταση με την περαιτέρω
καταστροφής της οικονομίας. Η πλειονότητα των ανθρώπων,
νομίζω δεν έχει κατανοήσει ακόμα τις διαδικασίες που
διεξάγονται. Η πλειονότητα του λαού εναντίον του οποίου
στρέφεται στην πραγματικότητα η κεφαλαιοκρατική
αντεπανάσταση είναι αιχμάλωτη των φενάκων περί
πολυτελούς ζωής στην κεφαλαιοκρατία. Και μάλιστα οι
άνθρωποι πιστεύουν ότι η χώρα [μας] θα περάσει στην
ομάδα ακριβώς των ανεπτυγμένων κεφαλαιοκρατικών χωρών. Η
πλειονότητα είναι παθητική. Τώρα όλο και διευρύνεται η
διάδοση της αντίληψης: «δεν πιστεύω κανένα, ούτε τους
κομμουνιστές, ούτε τους δημοκράτες».
Κατ' αυτόν τον τρόπο το ζήτημα της δυνατότητας
κατάργησης της αντεπανάστασης θα εξαρτηθεί από τους
ρυθμούς ανάπτυξης είτε κατεδάφισης της οικονομίας, από
τους ρυθμούς αύξησης, είτε ξεπεράσματος των δυσκολιών
του πληθυσμού, από τον τρόπο που θα ελίσσονται οι αρχές.
Πρέπει να παραδεχθούμε ότι διδάσκονται από τα λάθη τους.
Όμως θα μπορούμε να κρίνουμε καθ' όλα έγκυρα για τα
πρώτα ουσιαστικά αποτελέσματα στην οικονομία και για τις
προοπτικές της κεφαλαιοκρατικής αντεπανάστασης το
φθινόπωρο του 1992- 1993 και τον χειμώνα του 1992- 1993.
Β. Κ.: Βίκτορ Αλεξέγιεβιτς, θα μπορούσατε να αναφερθείτε
με λίγα λόγια στις κοινωνικές τάσεις που θα γίνουν
κυρίαρχες στο άμεσο μέλλον;
Β. Β. : Δεν αποκλείεται κατ' αρχήν να ενισχυθούν οι
εθνικιστικές, οι εθνικο- πατριωτικές διαθέσεις και να
αναβαθμισθεί ο ρόλος των εκ των πραγμάτων αφυπνιζόμενων
εθνικών δυνάμεων. Μεταξύ των εκπροσώπων αυτών των
ανθρώπων πρέπει να παραδεχθούμε ότι υπάρχουν αρκετοί
άνθρωποι τίμιοι υποκειμενικά, που επιθυμούν το καλό της
χώρας. Όμως οι εθνικο-πατριωτικές δυνάμεις είναι
εξαιρετικά ανομοιογενείς. Κάθε άλλο παρά απίθανο θα
είναι να χρησιμοποιεί το εθνικο-πατριωτικό «χαρτί» και ο
Μπ. Γιέλτσιν. Ύστερα δεν θα ήταν διόλου απίθανο να
ενισχυθεί η άκρα δεξιά (με την πραγματική έννοια της
λέξης) πτέρυγα των «δημοκρατών» («δημοκρατών»
(«δημοκρατών» τύπου του δημάρχου της Μόσχας Γκ. Ποπόφ),
οι επιδιώξεις των οποίων κατά τη γνώμη μου κάθε άλλο
παρά αντιφάσκουν στην ουσία με τις επιδιώξεις του
Γιέλτσιν.
Β. Κ. : Η εγκυρότητα των προβλέψεών σας μέχρι τώρα δεν
διαψεύσθηκε από την πορεία της ανθρώπινης ιστορίας. Η
αποτελεσματική πρόγνωση όμως είναι εφικτή μόνο στην
περίπτωση που έχει ως προϋπόθεση την αναπτυσσόμενη
θεωρία. Από αυτήν την άποψη θα μπορούσατε να μας πείτε
πάνω σε τι δουλεύετε τώρα;
Β. Β. : Στον επίλογο της «Λογικής της ιστορίας» γίνεται
μια απόπειρα άρσης του μαρξισμού. Αυτή [η άρση] μπορεί
να πραγματοποιηθεί με την έρευνα της παγκόσμιας
ιστορίας, με την άρση της υπάρχουσας ιστορικής μορφής
της μαρξιστικής έρευνας. Πρέπει να αρθεί η αντίληψη κατά
την οποία ο μαρξισμός διαιρεί τις εποχές σε σχηματισμούς
πάνω σε μιαν αμετάβλητη βάση. Η ίδια η βάση της
διαίρεσης μεταβάλλεται μαζί με την ιστορική διαδικασία,
δηλαδή οι πλέον γενικές αντιλήψεις δεν είναι
απομονωμένες από τις μοναδικές, οι πλέον γενικές
κατηγορίες της ανθρώπινης νόησης είναι ιστορικές. Θα
αρχίσω από ένα πιο κατανοητό παράδειγμα. Ο ιστορικός
υλισμός είναι μια θεωρία, η οποία εμφανίζεται ιστορικά
και είναι ιστορικά παροδική. Παροδική όμως από την
αστική άποψη, κατά την οποία ισχυρίζονται ότι ο
ιστορικός υλισμός έφαγε τα ψωμιά του και πρέπει να
αντικατασταθεί από τον αστικό τρόπο νόησης.
Το βασικό ερώτημα της φιλοσοφίας εμφανίζεται με την
εμφάνιση του πραγματικού καταμερισμού εργασίας, δηλαδή
του καταμερισμού μεταξύ διανοητικής και φυσικής
εργασίας. [Το ερώτημα αυτό] μεταβάλλεται και χάνει την
σημασία του για την ανθρωπότητα με την υπέρβαση του
πραγματικού καταμερισμού εργασίας.
Ας περάσουμε τώρα σε κάτι λιγότερο ευνόητο.
Τα ίδια τα γενικά χαρακτηριστικά της παραγωγής, της
διανομής, της ανταλλαγής και της κατανάλωσης
μεταβάλλονται ιστορικά. Στον Κ. Μαρξ όμως αυτό δεν
λαμβάνεται υπ' όψιν. Η ίδια η υλιστική αντίληψη της
ιστορίας προβάλλει σ' αυτόν ως ιστορικά αμετάβλητη. Μια
τέτοιου είδους αντίληψη πρέπει να «αρθεί». Εκτός αυτού
στον Κ. Μαρξ δεν έχει διερευνηθεί συστηματικά η
αλληλεπίδραση του ανθρώπου ως φυσικού όντος και του
ανθρώπου ως κοινωνικού όντος.
Κατ' αυτόν τον τρόπο εδώ πρέπει να γίνεται λόγος για την
«άρση» της υπάρχουσας ιστορικής μορφής του μαρξισμού,
για την υπέρβασή του.
Οι προαναφερθέντες περιορισμοί δεν αφορούσαν και τόσο
τους περιορισμούς, το ανολοκλήρωτο της έρευνας του Κ.
Μαρξ, όσο την ιδιαιτερότητα της εποχής που ζούσε και
δρούσε ο Κ. Μαρξ. Όταν επικρίνουν τον μαρξισμό δεν
λαμβάνουν υπ' όψιν το γεγονός ότι ο Κ. Μαρξ δεν έλυσε
όλα τα ζητήματα (τα οποία όμως πρέπει να λυθούν!). Στον
Κ. Μαρξ όμως υπάρχει η κατεύθυνση επίλυσης αυτών των
ζητημάτων, υπάρχει ορισμένη κατεύθυνση. Ο ίδιος εκ των
πραγμάτων εξετάζει την κοινωνία κατ' εξοχήν από τις
θέσεις της άρνησης της προϊστορίας της ανθρωπότητας (και
στην προϊστορία συμπεριλαμβάνεται η σημερινή
κεφαλαιοκρατία). Όμως οι έρευνες ακόμα και από τις
θέσεις της άρνησης της προϊστορίας βρίσκονται μόνο στο
αρχικό τους στάδιο. Εν τω μεταξύ έχει πλέον εμφανισθεί η
δυνατότητα της έρευνας από μια υψηλότερη θέση [οπτική].
Αν η έρευνα έχει πραγματοποιηθεί κατ' εξοχήν από τις
θέσεις της άρνησης της κεφαλαιοκρατίας, στην εποχή μας
εμφανίσθηκαν οι όροι για μια έρευνα από τις θέσεις της
δημιουργίας κάτι τινός νέου, από τις θέσεις της ύπαρξης
του σοσιαλισμού, έστω και αν αυτός έχει «βράγχια». Η
προσέγγισή μας διαφέρει ριζικά από αυτήν του E.
Bernstein.
O E. Bernstein επέκρινε τον μαρξισμό αρνούμενος πχ την
ιδέα του καθοριστικού ρόλου της οικονομικής σφαίρας της
ζωής της κοινωνίας. Διαισθανόμενος πιθανόν ότι ο Κ. Μαρξ
δεν ολοκλήρωσε την τεκμηρίωση της θέσης του περί του
καθοριστικού ρόλου της οικονομίας στην ζωή της
κοινωνίας, απέρριψε ουσιαστικά την ορθότητα αυτής της
θέσης. Ωστόσο ο Μαρξ πράγματι δεν ολοκλήρωσε την
τεκμηρίωση [θεμελίωση] της. Μια τέτοια τεκμηρίωση
συνιστά μια διαδικασία με τα στάδιά της. Ο Μαρξ έλυσε το
ζήτημα σε ορισμένο βαθμό και σταμάτησε σε ορισμένο
στάδιο. Συγκεκριμένα ο Μαρξ ακολουθούσε βασικά την οδό
της υπαγωγής [αναγωγή] των άλλων σφαιρών της ζωής στην
οικονομική σφαίρα και άρχισε να ερευνά την οικονομική
σφαίρα, χωρίς να διανύσει (εφ' όσον απλώς δεν πρόλαβε)
την αντίστροφη οδό. Ο ίδιος ο Μαρξ έγραφε στο
«Κεφάλαιο»: η υπαγωγή είναι ο δρόμος του Feuerbach. Ο
ίδιος δε ο Μαρξ μόλις άρχισε την συναγωγή [εξαγωγή].
G. H.: Τι θα μπορούσε να πει κανείς, κατά την γνώμη σας,
για τους σύγχρονους δυτικούς μαρξιστές; Σε ποιο βαθμό
«αίρουν», είτε «συνεχίζουν» τον Μαρξ; Ή μήπως παραμένουν
άγνωστοι στην ΕΣΣΔ;
Β. Β. : Εδώ πρέπει να διακριβώσουμε ένα ζήτημα αρχής:
την τοποθέτηση του προβλήματος. Αν η ανθρωπότητα
ακολουθεί τον δρόμο της ενοποίησης, τότε στις έρευνες
όπου και αν διεξάγονται (στην τοποθέτηση και επίλυση
προβλημάτων) θα υπάρχουν κάποιες κοινές στιγμές. Το
ζήτημα όμως μπορεί να έγκειται και στο εξής: σε ποιο
βαθμό έχουν συνειδητοποιηθεί τα προβλήματα και οι δρόμοι
της επίλυσής τους. Και αυτό εξαρτάται μεταξύ άλλων
ουσιαστικά από τις θέσεις. Όταν υπάρχει μια ορισμένη
σχέση προς την πραγματικότητα το πρόβλημα λύνεται
σύμφωνα με αυτή την σχέση. Και το ζήτημα των προοπτικών
πάντοτε λύνεται από ορισμένες θέσεις: αυτό που αποτελεί
για κάποιον προοπτική για κάποιον άλλον είναι απουσία
προοπτικής.
Όσον αφορά τους δυτικούς μαρξιστές έχουν μολυνθεί πολύ
ισχυρά από τον αστικό τρόπο σκέψης. Πολλά δανείζονται
αστοί στοχαστές από τον μαρξισμό, τα δανείζονται όμως
αποσπασματικά. Και υπάρχει πληθώρα παραδειγμάτων. Από
μεθοδολογικής σκοπιάς οι δυτικοί μαρξιστές χρησιμοποιούν
«μικρά εργαλεία» του μαρξισμού. Έχουν φυσικά και χρήσιμα
αποτελέσματα. Ωστόσο ο μαρξισμός παρέχει πολύ
περισσότερες δυνατότητες εξ' αρχής απροσπέλαστες για
ερευνητές που στέκονται στις θέσεις της κεφαλαιοκρατικής
κοινωνίας.
Οι δυτικοί μαρξιστές στην καλλίτερη περίπτωση υιοθετούν
τις θέσεις της άρνησης της υπάρχουσας κεφαλαιοκρατικής
κοινωνίας. Όμως η άρνησή τους αυτή έχει ως προϋπόθεσή
της την κοινωνία που αρνούνται. Αυτός ο θεμελιώδης
περιορισμός δεν είναι προσωπικού χαρακτήρα. Αυτό μπορεί
να αποβεί ακατανόητο για τους δυτικούς αναγνώστες και
για τους δυτικούς επιστήμονες.
Ο Μαξ Βέμπερ απωθούμενος από τον Κ. Μαρξ διαισθάνθηκε το
πρόβλημα, συνέλαβε όπως και ο Μπερνστάιν τις ανεπάρκειες
του μαρξισμού, όμως σε παραμορφωμένη μορφή,
διαστρεβλώνοντάς τα. Συνολικά μπορούμε να πούμε, ότι οι
δυτικοί στοχαστές προσφέρουν μιαν ορισμένη συμβολή στην
ανάπτυξη του μαρξισμού. Ωστόσο κατά κανόνα δεν υιοθετούν
μια θέση αρκετά συνεπούς άρνησης της κεφαλαιοκρατίας.
Εκτός αυτού, τους είναι κατά κανόνα ανεπαρκώς γνωστές οι
αντικειμενικές διαδικασίες που λαμβάνουν χώρα στην ΕΣΣΔ.
Αλλά η διερεύνηση αυτών των διαδικασιών είναι εξ' ίσου
σημαντική για την κατανόηση του σοσιαλισμού με την
διερεύνηση της Αγγλίας των μέσων του 19ου αιώνα για την
κατανόηση της κεφαλαιοκρατίας.
Όποια «βράγχια» και αν είχε η σοβιετική κοινωνία, χωρίς
την παραδοχή και την κατανόηση της προοδευτικότητάς της
σε σύγκριση με την κεφαλαιοκρατική κοινωνία είναι
αδύνατο να δει κανείς αρκετά αντικειμενικά και τον
μαρξισμό και το μέλλον της ανθρωπότητας.
--------------------------------------------------------------------------------
[1] (1868-1918), ο τελευταίος αυτοκράτορας της Ρωσίας
(1894-1917), γυιός του Αλεξάνδρου Γ.-Σ.τ.μ.)
[2] Στολίπιν Πιότρ Αρκαντιεβιτς (1862- 1911) ρώσος
πολιτικός, υπουργός εσωτερικών και από το 1906
πρωθυπουργός της τσαρικής κυβέρνησης της αντίδρασης μετά
την ήττα της επανάστασης του 1905-1907. Πραγματοποιούσε
αγροτικές μεταρρυθμίσεις. Τραυματίστηκε θανάσιμα από τον
εσέρο Ντ. Γκ. Μπογκρόφ.- Σ. Τ. Μ.
[3] Πρόκειται για το έργο του Α. Α. Φαντέγιεφ που
εκδόθηκε το 1945- Σ.τ.μ.
[4] Πιότρ Γιάκοβλεβιτς Γκαλπέριν (1902- 1988),
διακεκριμένος σοβιετικός ψυχολόγος, μαθητής του Λ.
Βιγκότσκι. Διατύπωσε την θεωρία της σταδιακής
διαμόρφωσης των νοητικών πράξεων. Σ.τ.μ.
[5] Πρόκειται για τον( γνωστό ως αμερικανό) ρώσο
οικονομολόγο Βασίλι Λεόντιεφ (γεν.1906) που καθιερώθηκε
ως θεμελιωτής της μεθόδου οικονομικής ανάλυσης «input-
output» την οποία ωστόσο επεξεργάζονταν σοβιετικοί
οικονομολόγοι υπό τον Π. Ι. Ποπόφ στο διάστημα
1924-1928. Μετανάστευσε το 1931 στις ΗΠΑ.-Σ Τ Μ.
[6] Όρος με τον οποίο αυτοαποκαλούνταν οι οπαδοί της
κεφαλαιοκρατικής παλινόρθωσης στην τέως ΕΣΣΔ. Βαθμιαία
απέκτησε, υβριστικό περιεχόμενο. σ.τ.μ.
[7] Όρος που εισήγαγε ο Α. Ζινόβιεφ για να τονίσει τον
καταστροφικό ρόλο της περεστρόικα και των
μεταρρυθμίσεων. σ.τ.μ.
[8] βλ. Κ. Μαρξ, Φ. Ενγκελς. Η γερμανική ιδεολογία. Μετ.
Κ. Φιλίνη, εκδ. Gutenberg, τόμος 1ος, σελ. 81. - σ.τ.μ.
18/09/2002
Δεν υπάρχουν σχόλια:
Δημοσίευση σχολίου