Εξουσία, βία και Αριστερά

“Η λέξη [μεταμοντερνισμός] ... είναι μια λέξη που χρησιμοποιείται πλέον καταχρηστικά, για να μην πω, όλως ευθέως, υβριστικά, για να αποπέμψει, χωρίς καν δεύτερη κουβέντα, κάθε σκέψη που επιχειρεί να αμφισβητήσει τη βασιλική ιερότητα των δεδομένων. ... [Έ]χουν κολλήσει πάνω [της] ένα σωρό ανακριβείς και ανόητες γενικεύσεις, όπως, ... στην Ελλάδα τουλάχιστον, την απαξίωση και της πολιτικής, συγκεκριμένα δε (καθότι εξ «αριστερών» τα βέλη) της πολιτικής της Αριστεράς.”

Στάθης Γουργουρής, Στοχάζεται η Λογοτεχνία; (Αθήνα: Εκδόσεις Νεφέλη, 2006), σελ. 15-6.

Λίγο-πολύ, αυτό που καταγγέλλει ο Στάθης Γουργουρής, γράφηκε σε ένα άρθρο στα Ενθέματα της Αυγής της 14/12/2008, όπου, με αφορμή τις εκρήξεις βίας των τελευταίων εβδομάδων, ο Κώστας Σταμάτης καλούσε την Αριστερά να αντιπαρατεθεί στο “μπάχαλο” της “ανορθολογικής, μεταμοντέρνας μεταφυσικής περί της Εξουσίας.” Κι ο λόγος; Η αντίληψη για την εξουσία, που “εκκρίνεται από κάθε πόρο του κοινωνικού σώματος” και διαποτίζει τα πάντα αδιαχωρίστως. Γι’ αυτό, αφού τη βλέπουν πανταχού παρούσα, οι αντι-εξουσιαστές (με την κυριολεκτική έννοια, δηλαδή, όσοι αντιτίθενται στην εξουσία) αντιστέκονται με τη “σωματικότητά τους,” σπάζουν και καταστρέφουν αδιακρίτως τα πάντα, από “τράπεζες και καταστήματα [ως] σχολεία, πανεπιστήμια και κοινόχρηστα πράγματα.” Σαν υπόθεση εμπειρικής έρευνας, το σενάριο αυτό δεν είναι άσχημο. Το πρόβλημα βρίσκεται αλλού – να, για παράδειγμα, τρία ερωτήματα που αξίζει να μας προβληματίσουν:

1. Είναι αυτή άποψη της “μεταμοντέρνας μεταφυσικής”;
2. Τίνων ακριβώς άποψη είναι (εννοείται, πέρα του συγγραφέα του εν λόγω άρθρου);
3. Στο όνομα ποιας ορθολογικότητας ή ποιας μεταφυσικής μπορεί η Αριστερά να αγωνίζεται ή να οραματίζεται;
   

Απαντώ κατηγορηματικά στο πρώτο ερώτημα: όχι, αυτός δεν είναι μεταμοντερνισμός, αν το τελευταίο σημαίνει κάτι. Και στη βάση τόσο γενικόλογων αφορισμών –χωρίς συγκεκριμένες παραπομπές– τι να πω για το δεύτερο; Επειδή όμως, κάποτε, παρόμοιες αντιλήψεις φαίνεται να αποδίδονται αβίαστα στον γάλλο φιλόσοφο Μισέλ Φουκώ –που ωστόσο μόνο καταχρηστικά θα μπορούσε να ονομασθεί μεταμοντέρνος με οποιαδήποτε έννοια– θα περιγράψω, εντελώς τηλεγραφικά, τις πραγματικές απόψεις του για την εξουσία, σαν ελάχιστη συμβολή στο διάλογο που ανοίγεται με το άρθρο του Σταμάτη.

Σ’ ένα από τα τελευταία κείμενά του, “Το Υποκείμενο και η Εξουσία” (1982), ο Φουκώ διασαφηνίζει ότι η εξουσία δεν αποτελεί κάποια ουσία ή πράγμα, αλλά είναι μια σχέση. Οπωσδήποτε, όχι ασύμμετρη ή ιεραρχική (από πάνω προς τα κάτω), αλλά σχέση που αναγνωρίζει την ατομικότητα του άλλου και του αφήνει ανοιχτές ευκαιρίες για αντίσταση. Σχέση που καθορίζεται στο επίπεδο των ατομικών δράσεων-αντιδράσεων: η εξουσία είναι η δράση που αποσκοπεί να επηρεάσει και να αλλάξει τις αντιδράσεις των άλλων, ωστόσο επιτρέποντάς τους να μπορούν οι ίδιοι να τις επιλέξουν αυτόνομα. Σχέση που προϋποθέτει ότι οι σχετιζόμενοι έχουν προθέσεις και στόχους, ανάλογα με τους οποίους υπολογίζουν τις δράσεις και τις αντιδράσεις τους, αλλά στο τελικό αποτέλεσμα μετρούν οι συνολικές συνέπειες που έχουν οι δράσεις στις αντιδράσεις.

Με την έννοια αυτή, η εξουσία υποτάσσει την ατομική ελευθερία και βούληση μέσα σε μια εξω-ατομική, συλλογική –ή, καλύτερα, συναθροιστική– δυναμική. Ωστόσο, το αποτέλεσμα της εξουσίας, προφανώς, δεν είναι κανένας δημοκρατικός καταμερισμός, ο οποίος υπόκειται στη λογική κάποιων αρχών ή αξιών ανεξάρτητων από τη βούληση ή τις προδιαθέσεις των σχετιζόμενων. Όμως, η ελευθερία πρέπει να προϋπάρχει, για να μπορεί να ασκηθεί η εξουσία, γιατί, όπως έλεγε ο Φουκώ, χωρίς την ανυπακοή, η εξουσία αναγάγεται σ’ έναν αιτιοκρατικό, φυσικό προσδιορισμό. Από την άλλη μεριά, η εξουσία δεν είναι σχέση κάθετου ή αμετάκλητου ανταγωνισμού, αλλά ζήτημα κυβερνητικότητας (governmentality) των δράσεων που ενώνουν ή διαχωρίζουν τους σχετιζόμενους.

Παρόμοια, κι η πραγματική βία είναι μια σχέση εξουσίας –ή, καλύτερα, σχέση εξάσκησης δύναμης– με τη διαφορά όμως ότι τώρα η δράση της δύναμης στοχεύει στο σώμα ή στα περιβάλλοντα πράγματα, έχοντας αποκλειστικό σκοπό την εξάντληση κάθε δυνατότητας για ενεργητική αντίδραση. Επομένως, για τον Φουκώ, η εξουσία δεν είναι κάτι που εκκρίνεται ή διαχέεται, αλλά μια σχέση στην οποία όλοι (ή όλα, διαμεσολαβητικά) μπορούν να μπουν, στο βαθμό που είναι αλληλο-συνδεδεμένες οι δράσεις κι αντιδράσεις τους. Κι η βία, δεν μετριέται από τις φαινομενικές καταστροφές, αλλά από την αποτελεσματικότητα της επιβολής της παθητικότητας: γι’ αυτό, δεν έχει νόημα, η εξίσωση της βίας των αναρχικών με τη βία της κρατικής καταστολής.

Επιπλέον, αν είναι έτσι –για να απαντήσω το τρίτο ερώτημα– η Αριστερά (σε όλα τα επίπεδα) σαν πολιτικός συνασπισμός που σχετίζεται με άλλα υποκείμενα, είτε συνεργατικά ή ανταγωνιστικά, δεν μπορεί παρά να σέβεται την αυτονομία των συμμάχων και να τολμά τη σύγκρουση με τους αντίπαλους. Κι αυτό δεν αποτελεί καμιά μορφή σχετικισμού –είναι καιρός κάποιοι να καταλάβουν τη διαφορά σχέσης-σχετικού. Αλλά είναι η στρατηγική της αξιοποίησης των δυνατοτήτων με ο,τιδήποτε τη συνδέει και της ηγεμονικής υπέρβασης των ορίων με ο,τιδήποτε την περιορίζει.

Σ’ οποιαδήποτε περίπτωση, θα ήταν σφάλμα η Αριστερά να αποσυνδεθεί από την πολλαπλότητα, την ποικιλότητα, την πολυσημία του “πλήθους,” των αγώνων των αυθόρμητων κινητοποιήσεων και των κοινωνικών κινημάτων. Ηθική είναι η στάση της δέσμευσης και της πιστότητας στην αλήθεια των συμβάντων (Μπαντιού) μέσα σε σχέσεις, στις οποίες εμπλέκονται μια σειρά από ενδεχομενικούς, απρόβλεπτους, ανεξέλεγκτους κι απρογραμμάτιστους παράγοντες κι αποτυπώνονται οι πηγαίες συλλογικές δράσεις. Κι είναι η ίδια η ευρηματικότητα του γενικού νου (με τη Μαρξιστική έννοια) που κάνει το “ξεδιάλεγμα” της σχεσιακής πολυμορφίας. Ούτε η καρικατούρα της πεφωτισμένης ορθολογικής ουσιοκρατίας, ούτε το αποδιοπομπαίο σκιάχτρο του πλασματικού μεταμοντερνισμού.