ΕΙΣΑΓΩΓΗ ΣΤΟ ΚΕΦΑΛΑΙΟ ΤΟΥ Κ. ΜΑΡΞ, Μαντέλ

01.07.07
Eisagwgh_Kefalaiou.JPG
Συγγραφέας: Ερνέστ Μαντέλ

Χρονολογία έκδοσης: Ιούλιος 2007

Σελίδες: 364

Τιμή: 15 ευρώ
ΠΡΟΛΟΓΟΣ

Ο χα­ρα­κτή­ρας και ταυ­τό­χρονα η α­ξί­α της πα­ρού­σας έκ­δο­σης συ­νί­στα­ται στο ό­τι α­πο­σκο­πεί σε α­να­γνώ­στες που δεν έ­χουν προ­χω­ρή­σει α­κό­μη σε μια εν­δε­λε­χή ε­ξέ­τα­ση του Κε­φα­λαί­ου, ί­σως και σ’ αυ­τούς που ψά­χνουν την ευ­και­ρί­α μιας πρώ­της «γνω­ρι­μί­ας» με τη μαρ­ξι­στι­κή οι­κο­νο­μι­κή βι­βλιο­γρα­φί­α (πα­ρά το γε­γο­νός ό­τι αρ­κε­τά α­πό τα ε­δά­φια στις α­κό­λου­θες σε­λί­δες α­παι­τούν την εμ­βά­θυν­ση στο ί­διο το Κε­φά­λαιο ή αλ­λού, ό­πως για πα­ρά­δειγ­μα οι α­να­φο­ρές στα «σχή­μα­τα α­να­πα­ραγω­γής»), ε­νώ α­πο­τε­λεί ταυ­τό­χρο­να έ­να χρή­σι­μο ερ­γα­λεί­ο και για έ­ναν έ­μπειρο με­λε­τη­τή της μαρ­ξι­στι­κής οι­κο­νο­μι­κής α­νά­λυ­σης. Ε­πί­σης χα­ρα­κτη­ρί­ζε­ται α­πό μια α­ξιο­ση­μεί­ω­τη πρω­το­τυ­πί­α: πρό­κει­ται ου­σια­στι­κά για τρί­α, ό­χι άσχε­τα με­τα­ξύ τους, ει­σα­γω­γι­κά κεί­με­να που συ­νέ­τα­ξε ο Ερ­νέ­στ Μα­ντέλ για να δώ­σει μια πρό­γευ­ση, να κα­τευ­θύ­νει τον α­να­γνώ­στη/με­λε­τη­τή των τριών τό­μων του Κε­φα­λαί­ου (1), τα ο­ποί­α πα­ρου­σιά­ζο­νται ε­δώ ως τρεις ε­νό­τητες ε­νός αυ­τό­νο­μου έρ­γου. Βέ­βαια, τα εν λό­γω ει­σα­γω­γι­κά κεί­με­να ξε­φεύ­γουν κα­τά πο­λύ α­πό τα συ­νή­θη πλαί­σια των ει­σα­γω­γών, γε­γο­νός που δι­καιο­λο­γεί α­κρι­βώς την ε­πι­λο­γή της πα­ρού­σας έκ­δο­σης. Δεν πρό­κει­ται α­πλά και μό­νο για φι­λο­λο­γι­κές πα­ρα­θέ­σεις ή για α­πα­ρίθ­μη­ση ι­στο­ρι­κών πλη­ρο­φο­ριών και κοι­νω­νι­κών χα­ρα­κτη­ρι­στι­κών της ε­πο­χής κα­τά την ο­ποί­α συ­ντά­χθη­κε το Κεφά­λαιο, αλ­λά πο­λύ πε­ρισ­σό­τε­ρο για μια συ­νο­λι­κή και συν­δυα­σμέ­νη α­πο­τί­μηση του ε­πι­στη­μο­νι­κού και του πο­λι­τι­κού πε­ριε­χο­μέ­νου του, συ­νο­δευό­με­νη από μια ταυ­τό­χρο­να διε­νερ­γού­με­νη βι­βλιο­γρα­φι­κή ε­πι­σκό­πη­ση α­να­φο­ρών μαρξι­στών αλ­λά και κλα­σι­κών/νε­ο­κλα­σι­κών συγ­γρα­φέ­ων που εί­τε α­σκούν κρι­τική, εί­τε θέ­λουν να προ­σαρ­μό­σουν και να συ­μπλη­ρώ­σουν την α­νά­λυ­ση του Μαρ­ξ. Ως εκ τού­του, η πα­ρού­σα έκ­δο­ση α­πο­κτά μια ι­διαί­τε­ρη ση­μα­σί­α, πό­σο μάλ­λον όταν πρό­κει­ται για μια α­πο­τί­μη­ση του Κε­φα­λαί­ου και των συ­ζη­τή­σε­ων που αυ­τό προ­κα­λεί, την ο­ποί­α συ­νέ­τα­ξε έ­νας α­πό τους πλέ­ον ση­μα­ντι­κούς μαρ­ξι­στές οι­κο­νο­μο­λό­γους του 20ου αιώ­να.

Πέ­ρα ό­μως α­πό τη σκο­πιά της βι­βλιο­γρα­φι­κής ε­πι­μέ­λειας, ο σκο­πός αυ­τής της έκ­δο­σης σχε­τί­ζε­ται α­πό­λυτα με τα χα­ρα­κτη­ρι­στι­κά της πε­ριό­δου που δια­νύ­ου­με. Σε μια ε­πο­χή που πολ­λές λέ­ξεις έ­χουν χά­σει την αρ­χι­κή τους ση­μα­σί­α, που οι έν­νοιες πρέ­πει να ε­πανα­προσ­διο­ρί­ζο­νται με κά­θε ευ­και­ρί­α, κα­θώς η σύγ­χρο­νη α­στι­κή ρη­το­ρι­κή προ­βαί­νει σε συ­νε­χείς αλ­λο­τριώ­σεις προ­ο­δευ­τι­κών α­ντι­λή­ψε­ων, χρη­σι­μο­ποιώντας αυ­τές μά­λι­στα ως μαν­δύ­α πα­ρα­πλά­νη­σης στη με­θό­δευ­ση ε­πι­βο­λής α­ντιδρα­στι­κών πο­λι­τι­κών, κά­θε προ­σπά­θεια α­πο­κα­τά­στα­σης των δε­δο­μέ­νων ι­δε­ολο­γι­κο­πο­λι­τι­κών και θε­ω­ρη­τι­κών δια­φο­ρών α­πο­κτά μια ι­διαί­τε­ρη α­ξί­α. Με αυτήν την έν­νοια, τα α­κό­λου­θα κεί­με­να πα­ρέ­χουν α­κό­μη μια ση­μα­ντι­κή «υ­πη­ρεσί­α» στον α­να­γνώ­στη: το ί­διο το γε­γο­νός ό­τι χρη­σι­μο­ποιού­νται στην πα­ρα­δοσια­κή τους μορ­φή και με τον ορ­θό­δο­ξο τρό­πο έν­νοιες που ει­σή­γα­γε ο Μαρ­ξ, για πα­ρά­δειγ­μα «τι­μές πα­ρα­γω­γής» και «κό­στος πα­ρα­γω­γής» ή «με­τα­βλη­τό» και «στα­θε­ρό κε­φά­λαιο», μπο­ρεί να δυ­σκο­λεύ­ουν την κα­τα­νό­η­ση και να α­παι­τούν μια ι­διαί­τε­ρα προ­σε­κτι­κή με­λέ­τη, αλ­λά ε­πα­να­φέ­ρουν τα βα­σι­κά ερ­γα­λεί­α της μαρ­ξι­στι­κής οι­κο­νο­μι­κής α­νά­λυ­σης, αυ­τές τις ί­διες τις έν­νοιες, στην καθα­ρή και ορ­θό­δο­ξη μορ­φή τους. Στις σε­λί­δες που α­κο­λου­θούν, υ­πάρ­χουν πολ­λά ε­δά­φια α­πο­κα­λυ­πτι­κών α­πο­σα­φη­νί­σε­ων ό­ρων και ε­πι­χει­ρη­μά­των του Μαρ­ξ που προ­κά­λε­σαν πολ­λές πα­ρα­νο­ή­σεις και α­νε­δα­φι­κές κρι­τι­κές: για πα­ρά­δειγμα η α­πο­σα­φή­νι­ση των σχέ­σε­ων με­τα­ξύ των δια­φό­ρων ό­ρων της α­ξί­ας, της α­ξί­ας α­γο­ράς, των τι­μών πα­ρα­γω­γής και των τι­μών α­γο­ράς του Μαρ­ξ, οι ο­ποί­ες προκα­λούν συ­χνά τη σύγ­χυ­ση (2).

Ει­σα­γω­γι­κά, α­ξί­ζει ε­πί­σης να α­να­φερ­θού­με στα σύγ­χρο­να χα­ρα­κτη­ρι­στι­κά της α­κα­δη­μα­ϊ­κής θε­ω­ρη­τι­κής α­νά­λυ­σης στο χώ­ρο της πο­λι­τι­κής οι­κο­νο­μί­ας. Δεν εί­ναι τυ­χαί­ο που ε­πι­διώκε­ται, μα­νιω­δώς, μια φαι­νο­με­νι­κή α­ντι­κει­με­νι­κο­ποί­η­ση του λό­γου των α­καδη­μα­ϊ­κών οι­κο­νο­μο­λό­γων, λες και υ­πάρ­χει χώ­ρος της αν­θρώ­πι­νης δια­νό­η­σης που να χα­ρα­κτη­ρί­ζε­ται α­πό μια α­πό­λυ­τη α­ντι­κει­με­νι­κό­τη­τα, ή λες και αυ­τή εί­ναι το μο­να­δι­κό χα­ρα­κτη­ρι­στι­κό του ε­πι­στη­μο­νι­κού λό­γου. Α­φε­τέ­ρου, εί­ναι κά­τι πα­ρα­πά­νω α­πό ευ­διά­κρι­τη μια τά­ση κα­τα­κερ­μα­τι­σμού της α­κα­δη­μα­ϊ­κής α­να­ζή­τη­σης σε θε­ω­ρη­τι­κές α­να­λύ­σεις ο­λο­έ­να και πιο πε­ριο­ρι­σμέ­νων ε­ρωτη­μά­των, σε ε­μπει­ρι­κές με­λέ­τες με ε­ρευ­νη­τι­κούς σκο­πούς ό­λο και πιο πε­ριορι­σμέ­νης εμ­βέ­λειας, μια τά­ση α­γνό­η­σης ευ­ρύ­τε­ρων προ­βλη­μα­τι­σμών και α­νισο­με­ρούς ε­πι­κέ­ντρω­σης σε ου­δέ­τε­ρα ζη­τού­με­να που ο­δη­γούν εξ’ ο­ρι­σμού σε ου­δέ­τε­ρα συ­μπε­ρά­σμα­τα. Η πραγ­μα­τι­κή ε­πι­δί­ω­ξη πί­σω απ’ αυ­τήν την έ­ντε­χνη ε­πι­στη­μο­νι­κο­φά­νεια εί­ναι α­πλά η προ­ώ­θη­ση των κά­θε άλ­λο πα­ρά α­ντι­κει­μενι­κών και πε­ριο­ρι­σμέ­νων συμ­φε­ρό­ντων της άρ­χου­σας τά­ξης, της τά­ξης που εξου­σιά­ζει την πο­λι­τι­κή και την κοι­νω­νι­κο­οι­κο­νο­μι­κή δρα­στη­ριό­τη­τα, προσπα­θεί να τι­θα­σεύ­σει την πο­λι­τι­σμι­κή έκ­φρα­ση και θε­ω­ρεί, σω­στά, ε­πι­τα­κτικό να κα­θο­ρί­ζει την κα­τεύ­θυν­ση στην ο­ποί­α ε­ξε­λίσ­σο­νται οι ι­δέ­ες και η κοινω­νι­κή γνώ­ση.

Προ­φα­νώς θα ή­ταν α­νό­η­το να πα­ρα­γνω­ρί­σει κα­νείς τη ση­μα­σί­α και την χρη­στικό­τη­τα των μα­θη­μα­τι­κών υ­πο­δειγ­μά­των στην οι­κο­νο­μι­κή α­νά­λυ­ση. Άλ­λο τό­σο πα­ρα­πλα­νη­τι­κός εί­ναι ό­μως έ­νας φε­τι­χι­σμός των α­ριθ­μών, μια συ­ναρ­τη­σιολα­γνεί­α που πα­ρα­βλέ­πει --ά­ρα­γε ά­θε­λά της;-- την ί­δια τη φύ­ση της μα­θη­μα­τι­κής α­νά­λυ­σης: «… τα μα­θη­μα­τι­κά υ­πο­δείγ­μα­τα δεν μπο­ρούν α­πό μό­να τους να λύ­σουν θε­ω­ρη­τι­κά προ­βλή­μα­τα. Μπο­ρούν α­πλά να τυ­πο­ποι­ή­σουν συ­σχε­τί­σεις που έ­χουν ή­δη κα­τα­νο­η­θεί ως τέ­τοιες, των ο­ποί­ων η φύ­ση και οι ε­πι­πτώ­σεις πρέ­πει να α­πο­δει­χθούν προ­τού προ­βού­με σε μια έ­χου­σα ση­μα­σί­α τυ­πο­ποί­ηση … οι ε­ξι­σώ­σεις τους ο­δη­γούν σε συ­μπε­ρά­σμα­τα τα ο­ποί­α εί­ναι, προ­φα­νώς, μαθη­μα­τι­κά συ­νε­πή, αλ­λά μπο­ρεί πα­ρά ταύ­τα να εί­ναι θε­ω­ρη­τι­κά ε­σφαλ­μέ­να: δηλα­δή τα ο­ποί­α δεν α­ντα­πο­κρί­νο­νται σε μια έ­χου­σα ση­μα­σί­α α­να­πα­ρά­στα­ση του προ­βλή­μα­τος που υ­πο­τί­θε­ται πως λύ­νουν». Άλ­λω­στε, αυ­τή η ό­χι τυ­χαί­α εμμο­νή στην πο­σο­τι­κο­ποί­η­ση κα­τα­λή­γει πολ­λές φο­ρές σε α­νού­σιες συ­να­θροίσεις δια­φο­ρε­τι­κών πραγ­μά­των. Ο Μα­ντέλ δί­νει έμ­φα­ση σ’ αυ­τήν την α­δυ­να­μί­α της κλα­σι­κής και νε­ο­κλα­σι­κής πα­ρά­δο­σης υ­πο­στη­ρί­ζο­ντας για πα­ρά­δειγ­μα ό­τι η πα­ρα­δο­σια­κή α­κα­δη­μα­ϊ­κή οι­κο­νο­μι­κή σκέ­ψη (με την ε­ξαί­ρε­ση κά­ποιων με­λε­τών του ε­μπο­ρι­κού κύ­κλου και της θε­ω­ρί­ας των κρί­σε­ων) δεν έ­χει καν α­ναφερ­θεί στις δυ­σκο­λί­ες ε­πί­τευ­ξης μιας ι­σορ­ρο­πί­ας με­τα­ξύ του συ­νό­λου της πα­ρα­γω­γής ε­μπο­ρευ­μά­των, διαρ­θρω­μέ­νο σε συ­γκε­κρι­μέ­νες δια­φο­ρε­τι­κές α­ξίες χρή­σης, α­πό τη μί­α και τη δο­μή ζή­τη­σης του ε­θνι­κού ει­σο­δή­μα­τος α­πό την άλλη. Η τε­χνι­κή της συ­νά­θροι­σης α­δια­φο­ρο­ποί­η­των ρο­ών χρη­μα­τι­κών α­ξιών, χρη­σι­μο­ποιού­με­νη ι­διαί­τε­ρα α­πό τον Κέ­ιν­ς, συμ­βά­λει για πα­ρά­δειγ­μα σε αυ­τήν τη σύγ­χυ­ση.

Α­πέ­να­ντι σ’ αυ­τήν την θε­τι­κι­στι­κή στε­νό­τη­τα και την ψευ­δε­πί­γρα­φη ε­πιστη­μο­νι­κο­φά­νεια του ε­πι­κρα­τού­ντος α­κα­δη­μα­ϊ­κού ρεύ­μα­τος, ο Μα­ντέλ α­ντιπα­ρα­θέ­τει την α­νω­τε­ρό­τη­τα της δια­λε­κτι­κής με­θό­δου που ε­φάρ­μο­σε πα­ρα­δειγμα­τι­κά ο Μαρ­ξ στην α­νά­λυ­σή του: «… Χά­ρις σ’ αυ­τήν τη μέ­θο­δο, το Κε­φά­λαιο του Μαρ­ξ φαί­νε­ται γι­γά­ντιο μπρο­στά σε κά­θε ε­πό­με­νη ή σύγ­χρο­νη ερ­γα­σί­α οι­κο­νο­μι­κής α­νά­λυ­σης. Πο­τέ δεν α­πο­σκο­πού­σε στη χρή­ση σαν έ­να εγ­χει­ρί­διο για την υ­πο­στή­ρι­ξη των κυ­βερ­νή­σε­ων στη λύ­ση τέ­τοιων προ­βλη­μά­των ό­πως τα ελ­λείμ­μα­τα του ι­σο­ζυ­γί­ου πλη­ρω­μών, ού­τε ως μια λό­για και σί­γου­ρα α­νια­ρή ε­ξή­γη­ση ό­λων των συ­ναρ­πα­στι­κών συμ­βά­ντων στην α­γο­ρά, ό­ταν ο κύ­ριος Σμιθ δεν θα βρί­σκει α­γο­ρα­στή για τους τε­λευ­ταί­ους α­πό τους 1.000 τό­νους σι­δή­ρου που κα­τέ­χει. Το Κε­φά­λαιο εί­χε ως στό­χο την ε­ξή­γη­ση τού τί θα συμ­βεί στην ερ­γα­σί­α, στο μη­χα­νο­λο­γι­κό ε­ξο­πλι­σμό, στην τε­χνο­λο­γί­α, στο μέ­γε­θος των ε­πι­χει­ρή­σε­ων, στην κοι­νω­νι­κή δο­μή του πλη­θυ­σμού, στις α­συ­νέ­χειες της οι­κο­νο­μικής α­νά­πτυ­ξης και στις σχέ­σεις με­τα­ξύ α­πα­σχο­λού­με­νων και α­πα­σχό­λη­σης, ενό­σω ο κα­πι­τα­λι­στι­κός τρό­πος πα­ρα­γω­γής ξε­δι­πλώ­νει την τρο­μα­κτι­κή δυ­ναμι­κή του». Α­κρι­βώς ε­πει­δή α­να­γνω­ρί­ζει το τι δια­κυ­βεύ­ε­ται μέ­σα απ’ αυτήν την α­ντι­πα­ρά­θε­ση, ο Μα­ντέλ προ­χω­ρά σε μια ε­ξα­ντλη­τι­κή σε πολ­λές πε­ριπτώ­σεις α­νά­λυ­ση με­θο­δο­λο­γι­κών ζη­τη­μά­των, της πραγ­μα­τι­κής υ­πό­στα­σης της υ­λι­στι­κής δια­λε­κτι­κής (ι­διαί­τε­ρα στις πρώ­τες σε­λί­δες της Ει­σα­γω­γής στον 1ο τό­μο), η ο­ποί­α βέ­βαια α­πο­δει­κνύ­ε­ται α­πα­ραί­τη­τη α­φού βο­η­θά το συγ­γρα­φέα, και ως εκ τού­του τον α­να­γνώ­στη, να α­ναι­ρέ­σει με α­πλό και κα­τα­νο­η­τό τρό­πο μια α­πό τις βα­σι­κές κρι­τι­κές για το Κε­φα­λαί­ο: την αμ­φι­σβή­τη­ση της επι­στη­μο­νι­κό­τη­τάς του και τη συ­κο­φα­ντί­α πως α­πο­τε­λεί μια συλ­λο­γή ι­στο­ρικών προ­φη­τειών χω­ρίς την α­πα­ραί­τη­τη ε­πι­στη­μο­νι­κή δι­καιο­λό­γη­ση. Ο Μα­ντέλ ι­σχυ­ρί­ζε­ται εύ­στο­χα πως η εν λό­γω κρι­τι­κή συ­νί­στα­ται α­πλώς σε μια πα­ρα­νόη­ση της δια­λε­κτι­κής με­θό­δου, η ο­ποί­α εξ’ ο­ρι­σμού α­παι­τεί συ­νε­χείς ε­μπειρι­κές ε­πι­βε­βαιώ­σεις και α­να­τρο­φο­δό­τη­ση α­πό πραγ­μα­τι­κά στοι­χεί­α και δεδο­μέ­να. Άλ­λω­στε, η ί­δια η ε­πι­βε­βαί­ω­ση των «προ­φη­τειών» του Κε­φα­λαί­ου, με­τά α­πό πε­ρισ­σό­τε­ρο α­πό έ­ναν αιώ­να, μι­λά α­πό μό­νη της για την ε­πι­στη­μονι­κή ε­γκυ­ρό­τη­τά του. Στο πλαί­σιο τέ­λος αυ­τής της με­θο­δο­λο­γι­κής α­να­σκό­πησης ο συγ­γρα­φέ­ας παίρ­νει την ευ­και­ρί­α να δώ­σει στον α­να­γνώ­στη, α­πλά και συ­νο­πτι­κά, τη συ­νο­λι­κή ει­κό­να του συγ­γρα­φι­κού έρ­γου του Μαρ­ξ και τη θέ­ση των τριών τό­μων του Κε­φα­λαί­ου σ’ αυ­τήν.

Συ­νε­πώς η χρή­ση των ε­πό­με­νων σε­λί­δων ως έ­να ερ­γα­λεί­ο που διευ­κο­λύ­νει τους ε­ρευ­νη­τές στο να κα­τα­νο­ή­σουν κα­λύ­τε­ρα το πε­ριε­χό­με­νο του ί­διου του Κε­φα­λαί­ου, κα­θώς δί­νε­ται μια αρ­κε­τά α­να­λυ­τι­κή και εις βά­θος πε­ρι­γρα­φή της με­θο­δο­λο­γί­ας που α­κο­λου­θεί ο Μαρ­ξ, α­πο­τε­λεί έ­ναν α­πό τους λό­γους που ο­δή­γη­σαν στην α­πό­φα­ση να συ­γκε­ντρώ­σου­με τις τρεις Ει­σα­γω­γές σε μια έκ­δο­ση. Μά­λι­στα, χρη­σι­μο­ποιώ­ντας ο ί­διος ο Μα­ντέλ ορ­θά την υ­λι­στι­κή διαλε­κτι­κή, το­πο­θε­τεί τη δια­δι­κα­σί­α της ε­πι­στη­μο­νι­κής σκέ­ψης του Μαρ­ξ στην ιστο­ρι­κή πραγ­μα­τι­κό­τη­τα της α­στι­κής κοι­νω­νί­ας και των α­ντι­θέ­σε­ών της: «…μό­νο η α­νά­πτυ­ξη της α­στι­κής κοι­νω­νί­ας και οι α­ντι­θέ­σεις της, και πά­νω απ’ ό­λα ο α­ντα­γω­νι­σμός με­τα­ξύ κε­φα­λαί­ου και ερ­γα­σί­ας, κα­τέ­στη­σε για τον Μαρ­ξ δυ­να­τό να α­φο­μοιώ­σει, να συν­δυά­σει και να με­ταλ­λά­ξει αυ­τές τις ε­πιστή­μες με το συ­γκε­κρι­μέ­νο τρό­πο και στη συ­γκε­κρι­μέ­νη κα­τεύ­θυν­ση που έ­δωσε».

Πέ­ρα ό­μως α­πό την προ­α­να­φε­ρό­με­νη με­θο­δο­λο­γι­κή χρη­στι­κό­τη­τα --και ε­κτός του ό­τι οι α­κό­λου­θες σε­λί­δες α­πο­τε­λούν μια ε­ξαι­ρε­τι­κή προ­σπά­θεια--, της σχε­τι­κά σύ­ντο­μης α­πο­τί­μη­σης του πε­ριε­χο­μέ­νου του Κε­φα­λαί­ου, μια άλ­λη βα­σι­κή ε­πι­δί­ω­ξη αυ­τής της έκ­δο­σης εί­ναι η α­νά­δει­ξη του ορ­θο­λο­γι­κού τρόπου με τον ο­ποί­ο α­να­λύ­ει ο Μα­ντέλ τις διά­φο­ρες πα­ρα­νο­ή­σεις και τις ε­ναλ­λακτι­κές α­ντι­λή­ψεις που α­νέ­πτυ­ξαν ο­πα­δοί ή ε­πι­κρι­τές του Μαρ­ξ, στην προ­σπάθειά τους να σχο­λιά­σουν θέ­σεις που α­να­πτύσ­σο­νται στο Κε­φά­λαιο ή να συ­μπλη­ρώ­σουν τυ­χόν κε­νά στην α­νά­λυ­ση και στην ε­πι­χει­ρη­μα­το­λο­γί­α. Και οι τρεις Ει­σα­γω­γές, και οι τρεις ε­νό­τη­τες της α­κό­λου­θης διάρ­θρω­σης ανα­φέ­ρο­νται μ’ έ­ναν συ­νε­κτι­κό τρό­πο, χω­ρίς α­ναί­τιες ε­πι­κα­λύ­ψεις και με τις α­πα­ραί­τη­τες αλ­λη­λο­συ­μπλη­ρώ­σεις, στο σύ­νο­λο των βα­σι­κών δη­μό­σιων συ­ζητή­σε­ων και αμ­φι­σβη­τή­σε­ων που έ­χουν α­να­πτυ­χθεί α­πό τό­τε που πρω­το­δη­μο­σιεύ­θη­κε ο 1ος τό­μος του Κε­φα­λαί­ου.

Ε­δώ, βέ­βαια, χρειά­ζε­ται μια α­πο­σα­φή­νι­ση. Ο Μα­ντέλ, ό­πως α­κρι­βώς ο Μαρ­ξ, προσδιο­ρί­ζει την ι­στο­ρι­κή θέ­ση του κα­πι­τα­λι­σμού, το­πο­θε­τεί ι­στο­ρι­κά το ί­διο το Κε­φά­λαιο και το συν­δέ­ει εύ­στο­χα με τις προ­γε­νέ­στε­ρες ι­δε­ο­λο­γικές α­να­φο­ρές, ό­πως και με τις ε­πό­με­νες συ­ζη­τή­σεις α­πο­δει­κνύ­ο­ντας ταυ­τόχρο­να το πό­σο δια­χρο­νι­κή εί­ναι η ι­σχύ των προ­βλέ­ψε­ων και των ε­πι­χει­ρη­μά­των του. Μέ­σα απ’ αυ­τήν την προ­σέγ­γι­ση κα­τα­φέρ­νει με θαυ­μα­στό τρό­πο να παρου­σιά­σει ο­λο­κλη­ρω­μέ­να το σύ­νο­λο της σύγ­χρο­νης οι­κο­νο­μι­κής σκέ­ψης, α­πό τις πλέ­ον α­ντι­δρα­στι­κές νε­ο­κλα­σι­κές ι­δε­ο­λη­ψί­ες έ­ως τις «α­ρι­στε­ρής» προέ­λευ­σης, πε­ρισ­σό­τε­ρο ή λι­γό­τε­ρο εύ­στο­χες, κρι­τι­κές του Κε­φα­λαί­ου και τις πιο τρα­βηγ­μέ­νες νε­ο­μαρ­ξι­στι­κές ερ­μη­νεί­ες πτυ­χών της μαρ­ξι­στι­κής α­νά­λυ­σης που, πράγ­μα­τι, έ­χουν μεί­νει α­να­πά­ντη­τες. Σ’ αυ­τήν την προ­σπάθειά του δεν «χα­ρί­ζε­ται» σε κα­νέ­ναν, ού­τε στον ί­διο το Μαρ­ξ, ό­ταν δια­πι­στώνει τυ­χόν ση­μεί­α α­να­κο­λου­θί­ας και α­συμ­φω­νί­ες στην α­νά­λυ­σή του, ε­νώ δεν απο­φεύ­γει να α­να­δεί­ξει τις ε­πιρ­ρο­ές που δέ­χθη­κε, αλ­λά και τα κε­νά που υ­πάρ­χουν στο θε­ω­ρη­τι­κό του οι­κο­δό­μη­μα (3). Η ι­διαί­τε­ρη ό­μως α­ξί­α αυ­τής της α­ντι­με­τώ­πι­σης της οι­κο­νο­μι­κής σκέψης στο σύ­νο­λό της, γύ­ρω α­πό το ε­πί­κε­ντρο του Κε­φα­λαί­ου, εί­ναι ό­τι παρά το σε πολ­λά ση­μεί­α γλα­φυ­ρό του ύ­φος, ο Μα­ντέλ ε­λά­χι­στα πα­ρα­σύ­ρε­ται α­πό προ­σω­πι­κές α­ντι­πά­θειες και δεν διο­λι­σθαί­νει σε προ­κα­τα­λή­ψεις, που εί­ναι α­πό­λυ­τα φυ­σιο­λο­γι­κό να υ­πάρ­χουν, αλ­λά α­ντι­θέ­τως στη­ρί­ζει τις κρί­σεις του και τη συ­γκρι­τι­κή βι­βλιο­γρα­φι­κή ε­πι­σκό­πη­σή του α­πο­κλει­στι­κά σε α­ντικει­με­νι­κά ι­στο­ρι­κά-ε­μπει­ρι­κά κρι­τή­ρια και λο­γι­κά ε­πι­χει­ρή­μα­τα.

Οι πα­ρα­νο­ή­σεις, οι κρι­τι­κές και οι ερ­μη­νεί­ες που προ­κά­λε­σαν τις βα­σι­κές με­τα­γε­νέ­στε­ρες συ­ζη­τή­σεις γύ­ρω α­πό το πε­ριε­χό­με­νο του Κε­φα­λαί­ου και οι ο­ποί­ες α­να­πτύσ­σο­νται, με­τα­ξύ άλ­λων, στις α­κό­λου­θες σε­λί­δες μπο­ρούν να κα­τη­γο­ριο­ποι­η­θούν ως ε­ξής: Α­φε­νός έ­χου­με αυ­τές που α­να­φέ­ρο­νται στη με­θο­δο­λο­γί­α και στη δο­μή του Κε­φα­λαί­ου. Στις προ­η­γού­με­νες πα­ρα­γρά­φους α­να­φέρ­θη­καν κά­ποιοι εν­δει­κτι­κοί προ­βλη­μα­τι­σμοί. Πέ­ρα ό­μως α­πό τις ανα­φο­ρές στη φύ­ση της υ­λι­στι­κής δια­λε­κτι­κής με­θό­δου και των πλε­ο­νε­κτη­μάτων της α­πέ­να­ντι στην κα­τά­χρη­ση των πο­σο­τι­κών με­θό­δων α­πό πλευ­ράς της νε­οκλα­σι­κής πα­ρά­δο­σης, ο Μα­ντέλ δια­πι­στώ­νει εύ­στο­χα μια άλ­λη, προ­φα­νώς σχετι­κή, χα­ρα­κτη­ρι­στι­κή δια­φο­ρά: ε­κεί­νο που προ­κύ­πτει ξε­κά­θα­ρα μέ­σα α­πό το Κε­φά­λαιο εί­ναι ό­τι για τον Μαρ­ξ δεν υ­πάρ­χει «κα­θα­ρή» οι­κο­νο­μι­κή θε­ωρί­α που να ε­ξαι­ρεί­ται α­πό μια συ­γκε­κρι­μέ­νη κοι­νω­νι­κή δο­μή και ι­στο­ρι­κή πραγ­μα­τι­κό­τη­τα. Στο Κε­φά­λαιο α­πο­κα­λύ­πτο­νται νό­μοι κί­νη­σης που κα­θορί­ζουν τη γέν­νη­ση, την ε­ξέ­λι­ξη, την πα­ρακ­μή και την ε­ξα­φά­νι­ση μιας πο­λύ συγκε­κρι­μέ­νης κοι­νω­νι­κής μορ­φής οι­κο­νο­μι­κής ορ­γά­νω­σης, του κα­πι­τα­λι­στικού τρό­που πα­ρα­γω­γής. Ο συγ­γρα­φέ­ας σπεύ­δει ό­μως να ε­πι­ση­μά­νει πως το Κεφά­λαιο πε­ριέ­χει πα­ρά ταύ­τα μια ε­πι­στή­μη της κα­πι­τα­λι­στι­κής οι­κο­νο­μίας, σε α­ντί­θε­ση ό­σων υ­πο­στή­ρι­ξαν α­στοί ε­πι­κρι­τές του, αλ­λά ε­πί­σης και κάποιοι μαρ­ξι­στές που βλέ­πουν σε αυ­τό α­πλά και μό­νο έ­να ερ­γα­λεί­ο για την ε­πανα­στα­τι­κή α­να­τρο­πή του κα­πι­τα­λι­σμού α­πό το προ­λε­τα­ριά­το. Πρό­κει­ται για μια πα­ρα­νό­η­ση που πα­ρα­βλέ­πει μια βα­σι­κή διά­κρι­ση που ει­σή­γα­γαν ο Μαρ­ξ και ο Έν­γκελ­ς με­τα­ξύ του ου­το­πι­κού και του ε­πι­στη­μο­νι­κού σο­σια­λι­σμού, οι οποί­οι θε­ω­ρού­σαν βα­σι­κό το να στη­ρι­χθεί ο σο­σια­λι­σμός (κομ­μου­νι­σμός) πά­νω σε μια ε­πι­στη­μο­νι­κή θε­με­λί­ω­ση.

Ταυ­τό­χρο­να, οι τρεις Ει­σα­γω­γές μάς βο­η­θούν στο να α­ντι­λη­φθού­με μια α­κό­μη α­πό τις βα­σι­κό­τε­ρες δια­φο­ρές με­τα­ξύ της μαρ­ξι­στι­κής α­νά­λυ­σης α­πό τη μια και του συ­νό­λου της νε­ο­κλα­σι­κής οι­κο­νο­μι­κής σκέ­ψης α­πό την άλ­λη: σε α­ντί­θε­ση με την εμ­μο­νή σε κοι­νω­νι­κο­οι­κο­νο­μι­κούς μη­χα­νι­σμούς και νό­μους που ε­ξα­σφα­λί­ζο­νται αυ­τό­μα­τα, φυ­σι­κά και α­πρό­σμε­να, πέ­ρα και έ­ξω α­πό τις προ­σω­πι­κές ε­πι­λο­γές του κα­θε­νός, στον α­ντί­πο­δα του ευ­φυο­λο­γή­μα­τος του «α­ό­ρα­του χε­ριού» των δυ­νά­με­ων της α­γο­ράς, ο Μαρ­ξ ε­πέ­με­νε, ξα­νά και ξα­νά, πως τί­πο­τε δεν εί­ναι αυ­τό­μα­το ή δε­δο­μέ­νο στην κα­πι­τα­λι­στι­κή κοι­νω­νί­α, ε­κτός της ί­διας της δο­μής του κα­πι­τα­λι­στι­κού τρό­που πα­ρα­γω­γής, των τά­σε­ων που αυ­τός γεν­νά και της α­να­πό­φευ­κτα μη αρ­μο­νι­κής και α­νι­σόρ­ρο­πης πο­ρεί­ας εξέ­λι­ξης του συ­στή­μα­τος.

Α­φε­τέ­ρου, οι α­κό­λου­θες σε­λί­δες συ­ζη­τούν μια σει­ρά α­πό κρι­τι­κές και δια­φορο­ποι­η­μέ­νες ερ­μη­νεί­ες που α­φο­ρούν σε βα­σι­κά συ­μπε­ρά­σμα­τα της μαρ­ξι­στικής οι­κο­νο­μι­κής α­νά­λυ­σης. Το πραγ­μα­τι­κό πε­ριε­χό­με­νο της θε­ω­ρί­ας της α­ξίας-ερ­γα­σί­ας του Μαρ­ξ, ό­χι α­πλά ως μια πε­ραι­τέ­ρω ε­ξέ­λι­ξη και τε­λειο­ποί­η­ση της θε­ω­ρί­ας της α­ξί­ας-ερ­γα­σί­ας του Ρι­κάρ­ντο, αλ­λά ως μια με­τα­τρο­πή αυ­τής με πολ­λα­πλές και βα­ρύ­νου­σες δια­φο­ρο­ποι­ή­σεις -- η α­να­κά­λυ­ψη της γε­νι­κής κα­τη­γο­ρί­ας της υ­πε­ρα­ξί­ας, που πε­ρι­κλεί­ει τα κέρ­δη, τις προ­σό­δους και τα ενοί­κια, κα­θώς και η ε­ξή­γη­ση του πραγ­μα­τι­κού πε­ριε­χο­μέ­νου της έν­νοιας του «κε­φα­λαί­ου», σε α­ντί­θε­ση με την υ­πε­ρα­πλου­στευ­τι­κή κλα­σι­κή α­ντί­λη­ψη ό­τι «κε­φά­λαιο» εί­ναι α­πλά «ο­ποιο­δή­πο­τε α­πό­θε­μα πλού­του» ή «ο­ποια­δή­πο­τε μέσο αύ­ξη­σης της πα­ρα­γω­γι­κό­τη­τας της ερ­γα­σί­ας» --η α­να­γνώ­ρι­ση του κε­ντρι­κού ρό­λου του α­ντα­γω­νι­σμού για την οι­κο­νο­μι­κή α­νά­πτυ­ξη στον κα­πι­τα­λι­σμό-- η ε­μπο­ρευ­μα­τι­κή θε­ω­ρί­α του χρή­μα­τος του Μαρ­ξ και ο α­κρι­βής, συ­νε­πής τρόπος α­ντι­με­τώ­πι­σης της κυ­κλο­φο­ρί­ας των τρα­πε­ζι­κών χαρ­το­νο­μι­σμά­των ή α­κόμη και του πι­στω­τι­κού χρή­μα­τος --οι τε­χνο­λο­γι­κές αλ­λα­γές, οι δια­φο­ρές στην πα­ρα­γω­γι­κό­τη­τα με­τα­ξύ δια­φο­ρε­τι­κών ερ­γο­στα­σί­ων και ε­ται­ριών, οι αλ­λαγές στους πραγ­μα­τι­κούς μι­σθούς και στη δο­μή των κα­τα­να­λω­τι­κών δα­πα­νών, όλες αυ­τές οι σύν­θε­τες κι­νή­σεις, που μπο­ρεί να κα­τα­στή­σουν τον ε­μπο­ρι­κό κύ­κλο και τις πε­ριο­δι­κές υ­φέ­σεις δυ­να­τές και μά­λι­στα α­να­πό­φευ­κτες σε συνθή­κες γε­νι­κευ­μέ­νης ε­μπο­ρευ­μα­τι­κής πα­ρα­γω­γής-- η ί­δια η συ­νέ­πεια των ε­πιμέ­ρους με­ρών της οι­κο­νο­μι­κής θε­ω­ρί­ας του Μαρ­ξ με τη θε­με­λια­κή αρ­χή της θεω­ρί­ας της α­ξί­ας-ερ­γα­σί­ας εί­ναι αυ­τό το ο­ποί­ο κα­τα­φέρ­νει να α­να­δεί­ξει στις ε­πό­με­νες σε­λί­δες ο Μα­ντέλ.

Ο Μαρ­ξ ει­σή­γα­γε μια σει­ρά α­πό αλ­λα­γές στη θε­ω­ρί­α της α­ξί­ας-ερ­γα­σί­ας της «κλασ­σι­κής» σχο­λής της πο­λι­τι­κής οι­κο­νο­μί­ας. Ι­διαί­τε­ρα μί­α εξ αυ­τών ή­ταν α­πο­φα­σι­στι­κής ση­μα­σί­ας, ό­πως δια­πι­στώ­νει εύ­στο­χα ο Μα­ντέλ: η χρή­ση της έννοιας της α­φη­ρη­μέ­νης κοι­νω­νι­κής ερ­γα­σί­ας ως το θε­μέ­λιο της α­ξί­ας. Έ­τσι, ο Μαρ­ξ δεν μπο­ρεί να θε­ω­ρη­θεί σε κα­μί­α πε­ρί­πτω­ση νε­ο­ρι­καρ­ντια­νός: «Πο­σό­τη­τες ερ­γα­σί­ας ως η ου­σί­α της α­ξί­ας» εί­ναι κά­τι ε­ντε­λώς δια­φο­ρε­τι­κό α­πό πο­σό­τη­τες ερ­γα­σί­ας ως μια κοι­νή βά­ση μέ­τρη­σης της α­ξί­ας ό­λων των ε­μπο­ρευ­μά­των. Η δια­φο­ρο­ποί­η­ση με­τα­ξύ συ­γκε­κρι­μέ­νης ερ­γα­σί­ας, που προσ­δί­δει στα ε­μπο­ρεύ­μα­τα την α­ξί­α χρή­σης τους, και α­φη­ρη­μέ­νης ερ­γα­σί­ας, που προσδιο­ρί­ζει την α­ξί­α τους, εί­ναι έ­να ε­πα­να­στα­τι­κό βή­μα στην θε­ω­ρη­τι­κή α­νά­λυση. Ο ί­διος ο Μαρ­ξ το θε­ω­ρού­σε ως το κύ­ριο ε­πί­τευγ­μά του, μα­ζί με την α­να­κάλυ­ψη της γε­νι­κής κα­τη­γο­ρί­ας της υ­πε­ρα­ξί­ας.

Συ­νε­χί­ζο­ντας τη συ­ζή­τη­ση της θε­ω­ρί­α της α­ξί­ας, ο Μα­ντέλ προ­χω­ρά στην α­ποσα­φή­νι­ση μιας σχε­τι­κής πα­ρα­νό­η­σης: «ο τρό­πος με τον ο­ποί­ο η μαρ­ξι­στι­κή θε­ω­ρί­α της α­ξί­ας-ερ­γα­σί­ας α­πο­κλεί­ει με σα­φή­νεια την α­ξί­α χρή­σης α­πό κά­θε ά­με­σο προσ­διο­ρι­σμό της α­ξί­ας και της α­νταλ­λα­κτι­κής α­ξί­ας έ­χει γί­νει συχνά α­ντι­λη­πτή σαν μια α­πόρ­ρι­ψη της α­ξί­ας χρή­σης α­πό τον Μαρ­ξ». Η ε­να­σχό­ληση ό­μως στον 2ο τό­μο με τα ζη­τή­μα­τα της α­να­πα­ρα­γω­γής α­να­δει­κνύ­ει τον ι­διαίτε­ρο τρό­πο με τον ο­ποί­ο η α­ντί­φα­ση με­τα­ξύ α­ξί­ας χρή­σης και α­νταλ­λα­κτι­κής α­ξί­ας γε­φυ­ρώ­νε­ται στον κα­πι­τα­λι­σμό ώ­στε να κα­θί­στα­ται δυ­να­τή η οι­κο­νομι­κή α­νά­πτυ­ξη. Ο Μα­ντέλ ε­πι­ση­μαί­νει ό­τι, «για τον Μαρ­ξ, το ε­μπό­ρευ­μα γί­νε­ται α­ντι­λη­πτό ως να ε­μπε­ριέ­χει και τα δύ­ο, μια ε­νό­τη­τα και μια α­ντί­φα­ση με­τα­ξύ α­ξί­ας χρή­σης και α­νταλ­λα­κτι­κής α­ξί­ας: έ­να α­γα­θό χω­ρίς α­ξί­α χρή­σης για κά­θε πι­θα­νό α­γο­ρα­στή δεν θα μπο­ρού­σε να πραγ­μα­το­ποι­ή­σει την α­νταλ­λα­κτι­κή του α­ξί­α». Το αν θα α­να­γνω­ρι­σθεί ή ό­χι μια δε­δο­μέ­νη πο­σό­τη­τα της εργα­σί­ας α­πό την κοι­νω­νί­α εμ­φα­νί­ζε­ται α­πο­κλει­στι­κά σε συ­νάρ­τη­ση με την κάλυ­ψη της ε­νερ­γούς ζή­τη­σης στην α­γο­ρά, δη­λα­δή εί­ναι α­νε­ξάρ­τη­το α­πό την αξί­α χρή­σης ή την κοι­νω­νι­κή χρη­σι­μό­τη­τα των ι­διαί­τε­ρων φυ­σι­κών χα­ρα­κτη­ριστι­κών ε­νός συ­γκε­κρι­μέ­νου ε­μπο­ρεύ­μα­τος. Η κοι­νω­νί­α α­να­γνω­ρί­ζει α­πλώς πο­σό­τη­τες ερ­γα­σί­ας που ξο­δεύ­τη­καν στην δι­κή της πα­ρα­γω­γή, τις πο­σό­τη­τες της α­φη­ρη­μέ­νης κοι­νω­νι­κά α­να­γκαί­ας ερ­γα­σί­ας ό­πως τις προσ­διο­ρί­ζει ο Μαρξ. Με άλ­λα λό­για, η θε­ω­ρί­α της α­ξί­ας-ερ­γα­σί­ας δεν έ­χει να κά­νει σε τί­πο­τε με κρί­σεις για την χρη­σι­μό­τη­τα των πραγ­μά­των ως προς την αν­θρώ­πι­νη ευ­τυ­χί­α ή την κοι­νω­νι­κή α­νά­πτυ­ξη. Α­κό­μη λι­γό­τε­ρο έ­χει να κά­νει με τη θε­με­λί­ω­ση «συν­θη­κών δι­καιο­σύ­νης στην α­νταλ­λα­γή». Α­πλώς α­να­γνω­ρί­ζει το βα­θύ­τε­ρο νό­ημα των πραγ­μα­τι­κών πρά­ξε­ων α­νταλ­λα­γής και της πα­ρα­γω­γής ε­μπο­ρευ­μά­των στον κα­πι­τα­λι­σμό.

Α­πλά και ευ­διά­κρι­τα, ο συγ­γρα­φέ­ας προ­χω­ρά σε α­ναί­ρε­ση πολ­λών α­πό τις α­πλου­στευ­τι­κές και πα­ρα­πλα­νη­τι­κές ε­πι­κρί­σεις ή μυ­θεύ­μα­τα γύ­ρω α­πό το πε­ριε­χό­με­νο της μαρ­ξι­στι­κής α­νά­λυ­σης. Σύμ­φω­να με το Μαρ­ξ, ο κα­πι­τα­λι­σμός δεν εί­ναι μια κοι­νω­νί­α «τέ­λειου α­ντα­γω­νι­σμού», ού­τε μια κοι­νω­νί­α «αυ­ξα­νό­μενης έν­δειας», ή μια κοι­νω­νί­α ό­που «οι ι­διώ­τες ε­πι­χει­ρη­μα­τί­ες δε­σπό­ζουν στα ερ­γο­στά­σια», ού­τε α­κό­μη μια κοι­νω­νί­α στην ο­ποί­α «το χρή­μα εί­ναι ο έ­νας και μο­να­δι­κός κύ­ριος». Σε α­ντί­θε­ση μ’ αυ­τές τις α­σά­φειες και α­να­κρί­βειες που ο­δη­γούν σε α­τέρ­μο­νες συγ­χύ­σεις για τη σχέ­ση του ση­με­ρι­νού οι­κο­νο­μικού συ­στή­μα­τος στη Δύ­ση με το οι­κο­νο­μι­κό σύ­στη­μα που α­νέ­λυ­σε ο Μαρ­ξ, ο Μαντέλ προσ­διο­ρί­ζει πο­λύ συ­γκε­κρι­μέ­να το πως ο­ρί­ζε­ται ο κα­πι­τα­λι­στι­κός τρό­πος πα­ρα­γω­γής στο Κε­φά­λαιο: μια μορ­φή κοι­νω­νι­κής ορ­γά­νω­σης ό­που η μά­ζα των πα­ρα­γω­γών δεν εί­ναι κά­το­χοι των μέ­σων πα­ρα­γω­γής αλ­λά πρέ­πει να που­λούν την ερ­γα­τι­κή τους δύ­να­μη στους ι­διο­κτή­τες, οι ο­ποί­οι ορ­γα­νώ­νο­νται σε δια­φο­ρε­τι­κές ε­ται­ρί­ες που α­ντα­γω­νί­ζο­νται με­τα­ξύ τους για τα με­ρίδια των α­γο­ρών και εί­ναι ως εκ τού­του α­να­γκα­σμέ­νοι να ε­ξά­γουν τη μέ­γι­στη υπε­ρα­ξί­α α­πό τους πα­ρα­γω­γούς, προ­κει­μέ­νου να συσ­σω­ρεύ­σουν ό­λο και πε­ρισ­σό­τε­ρο κε­φά­λαιο. Ό­πως δια­πι­στώ­νει μά­λι­στα ο συγ­γρα­φέ­ας, σε α­ντί­θε­ση με πολλούς α­πό τους σύγ­χρο­νούς του ε­πι­κρι­τές του κα­πι­τα­λι­σμού, ο Μαρ­ξ δεν θε­ωρού­σε πως η συσ­σώ­ρευ­ση κε­φα­λαί­ου εί­χε μια α­πλή και α­ναμ­φί­βο­λα ε­πι­ζή­μια επί­πτω­ση στη θέ­ση της μι­σθω­τής ερ­γα­σί­ας. Ση­μαί­νει αυ­τό ό­τι ο Μαρ­ξ δεν διατύ­πω­σε κα­μιά θε­ω­ρί­α ε­ξα­θλί­ω­σης της ερ­γα­τι­κής τά­ξης, ή ό­τι προ­έ­βη σε αι­σιόδο­ξες προ­βλέ­ψεις για την γε­νι­κό­τε­ρη τά­ση των συν­θη­κών της ερ­γα­τι­κής τάξης στον κα­πι­τα­λι­σμό; Ο Μα­ντέλ ξε­κα­θα­ρί­ζει με πο­λύ συ­γκε­κρι­μέ­νο και α­να­λυτι­κό τρό­πο τις πι­θα­νές ε­πι­πτώ­σεις στην α­ξί­α της ερ­γα­σί­ας και στους πραγ­μα­τι­κούς μι­σθούς, έ­τσι ό­πως αυ­τές προ­κύ­πτουν α­πό την α­νά­λυ­ση στο Κε­φάλαιο και δεί­χνει το πραγ­μα­τι­κό πε­ριε­χό­με­νο της τά­σης προς μια σχε­τι­κή εξα­θλί­ω­ση της ερ­γα­τι­κής τά­ξης στον κα­πι­τα­λι­σμό έ­τσι ό­πως την προσ­διο­ρίζει ο Μαρ­ξ.

Ί­σως το πλέ­ον δη­μο­φι­λές θέμα για α­νά­πτυ­ξη θε­ω­ρη­τι­κών φι­λο­νι­κιών και κρι­τι­κών σε σχέ­ση με τη μαρ­ξι­στι­κή οι­κο­νο­μι­κή α­νά­λυ­ση εί­ναι αυ­τό της θε­ω­ρί­ας της κα­τάρ­ρευ­σης του κα­πιτα­λι­στι­κού τρό­που πα­ρα­γω­γής. Ο Μα­ντέλ προ­βαί­νει σε μια ε­κτε­νή συ­ζή­τη­ση της θε­ω­ρη­τι­κής δου­λειάς που έ­κα­νε ο Μαρ­ξ για να κα­τα­δεί­ξει τη δυ­να­μι­κή και τις βρα­χυ­χρό­νιες (οι­κο­νο­μι­κοί κύ­κλοι) / μα­κρο­χρό­νιες ε­ξε­λι­κτι­κές τά­σεις του συ­στή­μα­τος, συ­γκρί­νο­ντας ταυ­τό­χρο­να και α­ξιο­λο­γώ­ντας, στο πλαί­σιο της πα­ράλ­λη­λης βι­βλιο­γρα­φι­κής ε­πι­σκό­πη­σης, το σύ­νο­λο των ε­ναλ­λα­κτι­κών θε­ω­ριών, των δια­φό­ρων ερ­μη­νειών και των κρι­τι­κών που δια­τυ­πώ­θη­καν. Συν­δυάζο­ντας το πε­ριε­χό­με­νο των τριών τό­μων κα­τα­λή­γει στη δια­πί­στω­ση ό­τι το κεντρι­κό μή­νυ­μα των δύ­ο πρώ­των τό­μων, α­να­φέ­ρε­ται σε μια τρο­μα­κτι­κά δυ­να­μική δια­δι­κα­σί­α: ο μεν 1ος τό­μος α­πο­δει­κνύ­ει για­τί το κε­φά­λαιο εί­ναι εξ’ ο­ρισμού α­ξί­α σε α­έ­να­η α­να­ζή­τη­ση ε­πι­πρό­σθε­της α­ξί­ας, ε­νώ ο 2ος α­κο­λου­θεί τα παρα­γό­με­να ε­μπο­ρεύ­μα­τα στο τα­ξί­δι τους έ­ξω α­πό το χώ­ρο πα­ρα­γω­γής α­πο­κα­λύπτο­ντας την κι­νη­τή­ρια δύ­να­μη των κυ­κλι­κών βρα­χυ­χρό­νιων δια­κυ­μάν­σε­ων. Πάνω σε αυ­τό το θε­ω­ρη­τι­κό οι­κο­δό­μη­μα χτί­ζε­ται ο 3ος τό­μος, ο ο­ποί­ος α­πο­σκο­πεί α­κρι­βώς, χω­ρίς δυ­στυ­χώς να ο­λο­κλη­ρώ­νει τον προ­ο­ρι­σμό του (4) στην ε­ξή­γη­ση της κα­πι­τα­λι­στι­κής οι­κο­νο­μί­ας στην ο­λότη­τά της, συν­δυά­ζο­ντας τις ή­δη δια­πι­στω­μέ­νες α­ντι­φά­σεις που α­πο­τε­λούν και τους βα­σι­κούς νό­μους κί­νη­σης του συ­στή­μα­τος και ο­δη­γούν σε ε­κρη­κτι­κές κρί­σεις και στην τε­λι­κή του κα­τάρ­ρευ­ση. Στο πλαί­σιο αυ­τών των ει­σα­γω­γικών του α­να­φο­ρών ο Μα­ντέλ σκια­γρα­φεί τη συ­στη­μα­το­ποί­η­ση των ε­ξε­λι­κτι­κών τά­σε­ων του κα­πι­τα­λι­στι­κού συ­στή­μα­τος που ο ί­διος α­να­πτύσ­σει πιο συ­γκεκρι­μέ­να μέ­σα α­πό το σχε­τι­κό του βι­βλί­ο (5): πέ­ρα α­πό τους ευ­διά­κρι­τους βρα­χυ­χρό­νιους οι­κο­νο­μι­κούς κύ­κλους και τη συ­νο­λι­κή, ι­στο­ρι­κή τά­ση κρί­σης και κα­τάρ­γη­σης του κα­πι­τα­λι­στι­κού τρό­που πα­ρα­γω­γής, α­να­δεικνύ­ε­ται η ύ­παρ­ξη μιας εν­διά­με­σης χρο­νι­κής πε­ριο­δι­κό­τη­τας, αυ­τή των μα­κρών κυ­μά­των ή των μα­κρο­πρό­θε­σμων κύ­κλων της κα­πι­τα­λι­στι­κής ε­ξέ­λι­ξης. Προφα­νώς, μια ο­λο­κλη­ρω­μέ­νη κα­τα­νό­η­ση των κοι­νω­νι­κο­οι­κο­νο­μι­κών ε­ξε­λί­ξε­ων σε κά­θε χρο­νι­κή στιγ­μή περ­νά­ει α­πα­ραι­τή­τως μέ­σα α­πό την α­να­γνώ­ρι­ση της φά­σης στην ο­ποί­α βρί­σκε­ται τό­σο ο βρα­χυ­πρό­θε­σμος ό­σο και ο μα­κρο­πρό­θε­σμος οι­κο­νο­μι­κός κύ­κλος.

Το μέ­ρος ό­μως της συ­γκε­κρι­μέ­νης έκ­δο­σης, ό­που α­πο­κα­λύ­πτε­ται με τον πλέ­ον ξε­κά­θα­ρο τρό­πο η συμ­βο­λή των Ει­σα­γω­γών του Μα­ντέλ στην κα­τα­νό­η­ση και στην ορ­θή α­ξιο­λό­γη­ση των με­τα­γε­νέ­στε­ρων κρι­τι­κών και των δια­φο­ρε­τι­κών ερμη­νειών, εί­ναι το τμή­μα της ει­σα­γω­γής στον 3ο Τό­μο, ό­που α­να­λύ­ε­ται ο νό­μος της ε­ξί­σω­σης του πο­σο­στού του κέρ­δους και τα τρί­α βα­σι­κά σχε­τι­κά ε­ρωτή­μα­τα: Ποια εί­ναι η σχέ­ση του με την θε­ω­ρί­α της α­ξί­ας-ερ­γα­σί­ας γε­νι­κά; Ποιοι εί­ναι οι συ­γκε­κρι­μέ­νοι μη­χα­νι­σμοί που ε­πι­τρέ­πουν να εμ­φα­νι­στεί στην πραγ­μα­τι­κό­τη­τα η ε­ξί­σω­ση του πο­σο­στού κέρ­δους; Ποια εί­ναι η «τε­χνι­κή» λύση στο πρό­βλη­μα της με­τα­μόρ­φω­σης των α­ξιών σε τι­μές πα­ρα­γω­γής; Στα δύ­ο πρώ­τα ο Μα­ντέλ δί­νει σύ­ντο­μες, πει­στι­κές και ταυ­τό­χρο­να α­νέλ­πι­στα ευ­νό­η­τες α­πα­ντή­σεις. Στο τρί­το, το ο­ποί­ο α­πο­τέ­λε­σε και το βα­σι­κό πυ­ρή­να μα­κρο­χρόνιας δια­μά­χης, προ­χω­ρά­ει με­θο­δι­κά και δια­φο­ρο­ποιεί δύ­ο κύ­ριες κα­τη­γο­ρίες ε­πι­χει­ρη­μά­των: την αμ­φι­σβή­τη­ση της α­να­τρο­φο­δό­τη­σης και τη νο­μι­σμα­τική σύγ­χυ­ση.

Τέ­λος, οι σε­λί­δες που α­κο­λου­θούν α­πο­τε­λούν έ­να α­ξιο­ζή­λευ­το δείγ­μα α­νά­πτυ­ξης μιας α­να­τρε­πτι­κής πολι­τι­κής ά­πο­ψης και προ­ώ­θη­σης ρι­ζο­σπα­στι­κών πο­λι­τι­κών προ­τά­σε­ων, οι ο­ποί­ες ό­μως στη­ρί­ζο­νται ταυ­τό­χρο­να σε μια α­πρό­σμε­να α­πλή και λο­γι­κή α­νά­λυση. Ο συγ­γρα­φέ­ας α­να­πτύσ­σει σε πολ­λά ση­μεί­α, με κά­θε ευ­και­ρί­α, ο­λο­κλη­ρω­μένες ε­πι­χει­ρη­μα­το­λο­γί­ες οι ο­ποί­ες ο­δη­γούν σε κα­τάρ­ρευ­ση κοι­νο­τυ­πί­ες που χρη­σι­μο­ποιού­νται α­πό τους α­πο­λο­γη­τές της α­στι­κής τά­ξης, ό­πως για πα­ρά­δειγ­μα το ψευ­το­δί­λημ­μα α­νά­με­σα σ’ έ­ναν κρα­τι­κό πα­ρεμ­βα­τι­σμό και σε μια «ελεύ­θε­ρη» οι­κο­νο­μί­α ή, α­κό­μη χει­ρό­τε­ρα, η σκο­πί­μως δια­τη­ρού­με­νη ψευ­δαί­σθη­ση πως α­ρι­στε­ρή πο­λι­τι­κή ση­μαί­νει ε­πε­κτα­τι­κή δη­μο­σιο­νο­μι­κή πο­λι­τι­κή και αύ­ξη­ση των κρα­τι­κών ελ­λειμ­μά­των.

Σε άλ­λο ση­μεί­ο πά­λι, σχο­λιά­ζει με εύ­στο­χο τρό­πο, ό­χι μό­νο τα τε­κται­νό­με­να στο δυ­τι­κό, κα­πι­τα­λι­στι­κά α­να­πτυσ­σό­με­νο κό­σμο, αλ­λά και αυ­τά στις χώ­ρες του ι­στο­ρι­κού πει­ρά­μα­τος του α­πο­κα­λού­με­νου «υ­παρ­κτού σο­σια­λι­σμού», ανα­δει­κνύ­ο­ντας τις λαν­θα­σμέ­νες ερ­μη­νεί­ες της μαρ­ξι­στι­κής θε­ώ­ρη­σης πά­νω στις ο­ποί­ες βα­σί­σθη­κε η ά­σκη­ση μιας α­διέ­ξο­δης οι­κο­νο­μι­κής πο­λι­τι­κής. Το γε­γο­νός ό­τι στις χώ­ρες ό­που α­να­τρά­πη­κε ο κα­πι­τα­λι­σμός χρη­σι­μο­ποι­ή­θη­καν τα σχή­μα­τα α­να­πα­ρα­γω­γής του Μαρ­ξ ως ερ­γα­λεί­α του «σο­σια­λι­στι­κού σχε­δια­σμού» εί­ναι έ­να πο­λύ πε­τυ­χη­μέ­νο πα­ρά­δειγ­μα, κα­θώς έ­νας τρό­πος πε­ρι­γραφής των τε­κται­νό­με­νων σε έ­να σύ­στη­μα γε­νι­κευ­μέ­νης ε­μπο­ρευ­μα­τι­κής πα­ραγω­γής, χρη­σι­μο­ποιού­νταν α­βί­α­στα σε μια κοι­νω­νί­α ό­που τα μέ­σα πα­ρα­γω­γής είναι α­ξί­ες χρή­σης που δια­νέ­μο­νται α­πό τις κρα­τι­κές ε­ξου­σί­ες σχε­δια­σμού και ό­χι ε­μπο­ρεύ­μα­τα. Αυ­τό βέ­βαια ο­δη­γεί σε πλή­θος άλ­λα θε­ω­ρη­τι­κά και πο­λιτι­κά πα­ρά­δο­ξα. Στη βά­ση της α­νε­δα­φι­κής υ­πό­θε­σης πως η βέλ­τι­στη ι­κα­νο­ποί­ηση των κοι­νω­νι­κών α­να­γκών ση­μαί­νει μια συ­νε­χή και α­πε­ριό­ρι­στη ε­πέ­κτα­ση της πα­ρα­γω­γής μέ­σων πα­ρα­γω­γής προ­κύ­πτει μια μό­νι­μη υ­πο­προ­σφο­ρά των κοινω­νι­κών υ­πη­ρε­σιών που α­φο­ρούν στην υ­γεί­α, στην παι­δεί­α, στην καλ­λι­τε­χνική δη­μιουρ­γί­α, στην «πρω­το­γε­νή» ε­πι­στη­μο­νι­κή έ­ρευ­να, στη μέ­ρι­μνα των παιδιών. Το τρα­γι­κό δε εί­ναι, ό­πως δια­πι­στώ­νει ο ί­διος ο Μα­ντέλ, ό­τι κα­μιά απ’ αυ­τές τις υ­πο­θέ­σεις δεν μπο­ρεί να α­πο­δει­χθεί ή να τεκ­μη­ριω­θεί ε­πι­στη­μονι­κά, πα­ρά λει­τουρ­γεί μάλ­λον ως «α­πο­λο­γη­τι­κό μέ­σο» για τις υ­φι­στά­με­νες πρα­κτι­κές στην ΕΣ­ΣΔ και στις «Λα­ϊ­κές Δη­μο­κρα­τί­ες».

Α­ντι­πα­ρα­τι­θέ­με­νος με την α­στι­κή τά­ξη και τους ι­δε­ο­λό­γους της που σε διάφο­ρες στιγ­μές της ι­στο­ρί­ας του κα­πι­τα­λι­στι­κού τρό­που πα­ρα­γω­γής πί­στε­ψαν «…πως βρή­καν την “φι­λο­σο­φι­κή λί­θο”… εί­χαν αι­σθαν­θεί ι­κα­νοί να α­νακοι­νώ­σουν το τέ­λος των κρί­σε­ων και των κοι­νω­νι­κο­οι­κο­νο­μι­κών α­ντι­φά­σε­ων στο κα­πι­τα­λι­στι­κό σύ­στη­μα…», ο Μα­ντέλ βο­η­θά στην α­πο­κρυ­στάλ­λω­ση της θε­ω­ρί­ας των κρί­σε­ων και της θε­ω­ρί­ας της κα­τάρ­ρευ­σης του κα­πι­τα­λι­στι­κού συ­στή­μα­τος του Μαρ­ξ. Βέ­βαια δεν πα­ρα­λεί­πει να α­φιε­ρώ­σει ό­σο χώ­ρο χρειά­ζεται στην κρι­τι­κή συ­ζή­τη­ση με­τα­γε­νέ­στε­ρων ερ­μη­νειών, οι ο­ποί­ες, πέ­ρα του εσφαλ­μέ­νου θε­ω­ρη­τι­κού πε­ριε­χο­μέ­νου, ο­δή­γη­σαν δυ­στυ­χώς σε πο­λι­τι­κά συ­μπε­ρά­σμα­τα, ε­πι­κίν­δυ­να για την υ­πε­ρά­σπι­ση των δι­καί­ων της ερ­γα­τι­κής τά­ξης. Μια τέ­τοια πε­ρί­πτω­ση εί­ναι αυ­τή της μο­νό­πλευ­ρης ε­ξή­γη­σης των κα­πι­τα­λιστι­κών κρί­σε­ων ως α­πο­τέ­λε­σμα α­πο­κλει­στι­κά και μό­νο της «α­νε­παρ­κούς πα­ραγω­γής υ­πε­ρα­ξί­ας» με τις γνω­στές ρε­φορ­μι­στι­κές πο­λι­τι­κές προ­ε­κτά­σεις της. Στον α­ντί­πο­δα α­νά­λο­γων πα­ρα­νο­ή­σε­ων ο συγ­γρα­φέ­ας πα­ρα­θέ­τει τη μαρ­ξιστι­κή θε­ώ­ρη­ση σε σχέ­ση με το συ­γκε­κρι­μέ­νο ζή­τη­μα στην ο­λό­τη­τά της: οι κρίσεις υ­περ­πα­ρα­γω­γής εί­ναι ταυ­τό­χρο­να κρί­σεις υ­περ­συσ­σώ­ρευ­σης κε­φα­λαί­ου και κρί­σεις υ­περ­πα­ρα­γω­γής ε­μπο­ρευ­μά­των (ό­πως και εκ­δή­λω­ση της α­ναρ­χί­ας της κα­πι­τα­λι­στι­κής πα­ρα­γω­γής), με άλ­λα λό­για η κρί­ση μπο­ρεί να ξε­πε­ρα­σθεί μό­νο αν εμ­φα­νι­σθούν ταυ­τό­χρο­να μια αύ­ξη­ση του πο­σο­στού κέρ­δους και μια διεύ­ρυν­ση της α­γο­ρα­στι­κής δύ­να­μης, έ­να γε­γο­νός το ο­ποί­ο κά­νει τα ε­πι­χειρή­μα­τα των ερ­γο­δο­τών ό­σο και αυ­τά των ρε­φορ­μι­στών να φαί­νο­νται α­νε­δα­φικά.

Ο κα­πι­τα­λι­στι­κός τρό­πος παρα­γω­γής, χα­ρα­κτη­ρί­ζε­ται α­πό μια σει­ρά α­πό καί­ριες α­ντι­φά­σεις και εμ­φα­νίζει τε­λι­κά μια αυ­το­κα­τα­στρο­φι­κή μα­νί­α. Το ι­διαί­τε­ρο ό­μως στοι­χεί­ο στη συζή­τη­ση που α­να­πτύσ­σει ο Μα­ντέλ στις ε­πό­με­νες σε­λί­δες εί­ναι η α­νά­δει­ξη των υ­πο­κει­με­νι­κών --πέ­ρα α­πό τις α­ντι­κει­με­νι­κές-- αι­τιών για την τά­ση του συστή­μα­τος προς την κα­τάρ­ρευ­ση, των αι­τιών δη­λα­δή που σχε­τί­ζο­νται με τη νομι­μο­ποί­η­ση της ί­διας της α­να­τρο­πής του στα μά­τια της ερ­γα­τι­κής τά­ξης και των ευ­ρύ­τε­ρων λα­ϊ­κών στρω­μά­των. Για πα­ρά­δειγ­μα, λό­γω της α­νά­πτυ­ξης της ημιαυ­το­μα­το­ποί­η­σης και της αυ­το­μα­το­ποί­η­σης, προ­κύ­πτει α­να­πό­φευ­κτα μια μα­ζι­κή ε­πα­να­φο­ρά της πνευ­μα­τι­κής ερ­γα­σί­ας στη δια­δι­κα­σί­α πα­ρα­γω­γής, παράλ­λη­λα με μια του­λά­χι­στον σχε­τι­κή ε­λάτ­τω­ση του α­κραί­ου κα­τα­κερ­μα­τι­σμού της ερ­γα­σί­ας, χα­ρα­κτη­ρι­στι­κό του ται­ϋ­λο­ρι­σμού. Ως α­πο­τέ­λε­σμα, δεν α­ναπτύσ­σο­νται α­πλά οι συλ­λο­γι­κές ι­διό­τη­τες της ερ­γα­σί­ας στο ε­σω­τε­ρι­κό του ερ­γο­στα­σί­ου, αλ­λά ε­πι­πλέ­ον βα­θαί­νει η συ­νει­δη­το­ποί­η­ση των ερ­γα­ζο­μέ­νων ό­τι εί­ναι ι­κα­νοί να λει­τουρ­γή­σουν τα ερ­γο­στά­σια στη θέ­ση των κα­πι­τα­λι­στών ή των διευ­θυ­ντών που εί­ναι στην υ­πη­ρε­σί­α των κα­πι­τα­λι­στι­κών.

Βε­βαί­ως, ο Μα­ντέλ ό­χι α­πλά α­πο­φεύ­γει, αλ­λά α­ντι­πα­ρα­τί­θε­ται με κά­θε τρό­πο με την ά­πο­ψη του «αυ­τό­μα­του πι­λό­του». Ό­πως δη­λώ­νει εύ­στο­χα, ο Μαρ­ξ «…επα­να­λάμ­βα­νε ξα­νά και ξα­νά πως οι άν­θρω­ποι δη­μιούρ­γη­σαν και πρέ­πει να δη­μιουρ­γή­σουν τη δι­κή τους ι­στο­ρί­α, αλ­λά ό­χι με έ­ναν αυ­θαί­ρε­το τρό­πο και α­νεξάρ­τη­τα α­πό τις υ­λι­κές συν­θή­κες στις ο­ποί­ες βρέ­θη­καν». Για πα­ρά­δειγ­μα, η ί­δια η δια­δι­κα­σί­α της αυ­το­μα­το­ποί­η­σης, η ο­ποί­α συμ­βάλ­λει με τον προ­α­ναφε­ρό­με­νο τρό­πο στη δη­μιουρ­γί­α των υ­πο­κει­με­νι­κών ό­ρων α­να­τρο­πής, προ­καλεί ταυ­τό­χρο­να και συν­θή­κες που συμ­βάλ­λουν στην υ­πε­ρά­σπι­ση του συ­στή­ματος: μια αύ­ξη­ση της μα­ζι­κής α­νερ­γί­ας και των πιέ­σε­ων που μπο­ρούν να α­σκη­θούν προς ό­φε­λος της α­στι­κής τά­ξης. Βέ­βαια, η συ­νε­χό­με­νη α­κο­λου­θί­α α­ντι­φατι­κών κοι­νω­νι­κών προ­ε­κτά­σε­ων συ­νι­στά έ­να ση­μα­ντι­κό και πε­ριο­δι­κά ε­κρηκτι­κό στοι­χεί­ο της ε­ξε­λι­κτι­κής τά­σης του κα­πι­τα­λι­σμού, έ­να στοι­χεί­ο που κι αυ­τό με τη σει­ρά του συμ­βάλ­λει στην τε­λι­κή κα­τάρ­ρευ­ση. Ό­μως, το να θε­ω­ρήσει κα­νείς πως η κα­τάρ­ρευ­ση ο­δη­γεί αυ­το­μά­τως σε μια υ­ψη­λό­τε­ρης μορ­φής κοινω­νι­κή ορ­γά­νω­ση εί­ναι μια ε­πι­κίν­δυ­νη υ­πε­ρα­πλού­στευ­ση. «Α­κρι­βώς ως μια λει­τουρ­γί­α του ί­διου του εκ­φυ­λι­σμού του κα­πι­τα­λι­σμού, φαι­νό­με­να πο­λιτι­σμι­κής πα­ρακ­μής, ο­πι­σθο­δρό­μη­σης στο ε­πί­πε­δο της ι­δε­ο­λο­γί­ας και του σεβα­σμού των αν­θρω­πί­νων δι­καιω­μά­των, πολ­λα­πλα­σιά­ζουν πα­ράλ­λη­λα την α­διάκο­πη συ­νέ­χεια πο­λύ­μορ­φων κρί­σε­ων με τις ο­ποί­ες μας αγ­γί­ζει αυ­τή πα­ρακ­μή (μας έ­χει ή­δη αγ­γί­ξει). Η βαρ­βα­ρό­τη­τα, ως μια δυ­να­τή συ­νέ­πεια της κα­τάρ­ρευσης του συ­στή­μα­τος, εί­ναι μια πο­λύ πιο συ­γκε­κρι­μέ­νη και α­κρι­βή προ­ο­πτι­κή σή­με­ρα απ’ ό­τι ή­ταν στις δε­κα­ε­τί­ες του 1920 και 1930. Α­κό­μη και η φρί­κη του Ά­ουσβιτ­ς και της Χι­ρο­σί­μα θα φαί­νο­νται ή­πιες σε σύ­γκρι­ση με τη φρί­κη με την οποί­α θα φέ­ρει α­ντι­μέ­τω­πη την αν­θρω­πό­τη­τα μια συ­νε­χή α­πο­σύν­θε­ση του συ­στήμα­τος».

Α­πό την πρώ­τη έ­ως και την τε­λευ­ταί­α φρά­ση του πα­ρό­ντος συγ­γράμ­μα­τος προκύ­πτει α­βί­α­στα ο ρό­λος που ο ί­διος ο Μα­ντέλ προσ­διο­ρί­ζει για τον ε­αυ­τό του και το έρ­γο του σχε­τι­κά με την δυ­να­μι­κή της ε­ξέ­λι­ξης της αν­θρώ­πι­νης κοινω­νί­ας: η δι­δα­χή των πιο μα­χη­τι­κών και των πιο ε­νερ­γη­τι­κών τμη­μά­των της εργα­τι­κής τά­ξης, η συμ­βο­λή με άλ­λα λό­για στη συ­νει­δη­το­ποί­η­ση της τά­ξης που έ­χει το ι­στο­ρι­κό κα­θή­κον της πρω­το­πο­ρί­ας για την ε­πα­να­στα­τι­κή α­να­τρο­πή του υ­φι­στά­με­νου κοι­νω­νι­κού συ­στή­μα­τος και την α­πο­τρο­πή ταυ­τό­χρο­να της α­πό­λυ­της πο­λι­τι­σμι­κής πα­ρακ­μής και της κοι­νω­νι­κής ο­πι­σθο­δρό­μη­σης. Ε­πιδιώ­κει να συμ­βάλ­λει με ό­λες του τις δυ­νά­μεις στην ε­πι­κρά­τη­ση και των υ­ποκει­με­νι­κών συν­θη­κών-προ­ϋ­πο­θέ­σε­ων για τη νί­κη του πα­γκό­σμιου σο­σια­λι­σμού. Για­τί ό­πως δη­λώ­νει ξε­κά­θα­ρα, «…η πά­λη για μια σο­σια­λι­στι­κή διέ­ξο­δο παίρ­νει τη ση­μα­σί­α μιας πά­λης για την ί­δια την ε­πι­βί­ω­ση του αν­θρώ­πι­νου πο­λι­τι­σμού και του αν­θρώ­πι­νου γέ­νους».





Σημειώσεις

(1) Πρό­κει­ται ου­σια­στι­κά για τις ει­σα­γω­γές που συ­νέ­τα­ξε ο Μα­ντέλ στην έκ­δο­ση των τριών τό­μων του Κε­φα­λαί­ου, Pelican Marx Library, London, 1976.

(2) Βλέ­πε στην ε­νό­τη­τα 4 της Ει­σα­γω­γής στον 3ο Τό­μο.

(3) «…Βέ­βαια γι’ αυ­τό το ε­πί­τευγ­μα, το ο­ποί­ο εί­ναι ένα α­πό τα με­γα­λύ­τε­ρα σε ο­λό­κλη­ρη την κοι­νω­νι­κή ε­πι­στή­μη, ο Μαρ­ξ δεν ή­ταν ανα­γκα­σμέ­νος να ξε­κι­νή­σει α­πό το μη­δέν, αλ­λά μπό­ρε­σε να βα­σι­σθεί, πέ­ρα ό­λων των άλ­λων, στην πρω­το­πο­ρια­κή δου­λειά του Κέ­σνε­ϊ, Tableau Economique. Ού­τε ε­πί­σης θα έ­πρε­πε να υ­πο­στη­ρι­χθεί ό­τι ο Μαρ­ξ έ­λυ­σε ό­λα τα προ­βλή­μα­τα της α­να­πα­ρα­γω­γής. Συ­γκε­κρι­μέ­να, ά­φη­σε μό­νο έ­να η­μι­τε­λές σχέ­διο της ε­νό­τη­τας για την διευ­ρυ­νό­με­νη α­να­πα­ρα­γω­γή και δεν εί­χε το χρό­νο να ερ­γα­σθεί πά­νω στο ε­πί­μα­χο ε­ρώ­τη­μα, πως μπο­ρεί να προ­κύ­ψει πε­ρι­στα­σιακή ι­σορ­ρο­πί­α πα­ράλ­λη­λα με τους πε­ρί­φη­μους νό­μους κί­νη­σης του κε­φα­λαί­ου».

(4) «… Πρώ­τα απ’ ό­λα, ο Μαρ­ξ δεν ά­φη­σε έ­να τε­λειω­μέ­νο χει­ρό­γρα­φο του τό­μου με α­πο­τέ­λε­σμα να λεί­πουν σημα­ντι­κά μέ­ρη του. Εί­ναι σί­γου­ρο πως το η­μι­τε­λές 7ο μέ­ρος, το ο­ποί­ο τε­λειώ­νει με το μό­λις αρ­χι­νη­μέ­νο 52ο κε­φά­λαιο για τις κοι­νω­νι­κές τά­ξεις, θα α­πο­τε­λούσε έ­ναν κρί­σι­μο σύν­δε­σμο α­νά­με­σα στο οι­κο­νο­μι­κό πε­ριε­χό­με­νο της τα­ξι­κής πά­λης με­τα­ξύ κε­φα­λαί­ου και ερ­γα­σί­ας, ό­πως α­να­πτύσ­σε­ται σε μά­κρος στον 1ο τό­μο, και στη συ­νο­λι­κή οι­κο­νο­μι­κή ε­πί­πτω­ση που σκια­γρα­φεί­ται με­ρι­κώς στο 11ο και 15ο κε­φά­λαιο του 3ου τό­μου. Ε­πι­πλέ­ον, ο 3ος Τό­μος φέ­ρει τον υ­πό­τι­τλο «Η Δια­δι­κα­σί­α της Κα­πι­τα­λι­στι­κής Πα­ρα­γω­γής στην Ο­λό­τη­τά της». Ό­μως, ό­πως ή­δη γνω­ρί­ζου­με α­πό το 2ο τό­μο, η ο­λό­τη­τα του κα­πι­τα­λι­στι­κού συ­στή­μα­τος συμπε­ρι­λαμ­βά­νει πα­ρα­γω­γή αλ­λά και κυ­κλο­φο­ρί­α. Προ­κει­μέ­νου να ο­λο­κλη­ρω­θεί μια ε­ξέ­τα­ση του κα­πι­τα­λι­στι­κού συ­στή­μα­τος στην ο­λό­τη­τά του, το Κε­φά­λαιο θα έ­πρε­πε να ε­μπε­ριέ­χει συ­μπλη­ρω­μα­τι­κούς τό­μους που θα α­σχο­λού­νταν μετα­ξύ άλ­λων με την πα­γκό­σμια α­γο­ρά, τον α­ντα­γω­νι­σμό, τον βιο­μη­χα­νι­κό κύ­κλο και το κρά­τος».

(5) Τα Μα­κρά Κύ­μα­τα της Κα­πι­ταλι­στι­κής Ε­ξέ­λι­ξης, Εκ­δό­σεις Ερ­γα­τι­κή Πά­λη, Α­θή­να 2003.



Σ.τ.Μ.: Προς διευ­κό­λυν­ση της χρή­σης των ε­πό­με­νων σε­λί­δων διευ­κρι­νί­ζο­νται τα ε­ξής:

-- Ό­που υ­πάρ­χουν πα­ρα­πο­μπές σε συ­γκε­κρι­μέ­νες σε­λί­δες του Κε­φα­λαί­ου, οι σε­λί­δες που δί­νο­νται εί­ναι α­κρι­βώς οι ί­διες με τις πα­ρα­πε­μπό­με­νες α­πό τον ί­διο Μα­ντέλ και α­να­φέ­ρο­νται σε σε­λί­δες της έκ­δο­σης των τριών τό­μων του Κε­φα­λαί­ου, Pelican Marx Library (reprinted in Penguin Books), London, 1976. Δεν ε­πι­λέ­χθη­κε η πα­ρά­θε­ση των σε­λί­δων των α­ντί­στοι­χων ε­δα­φί­ων α­πό ελ­λη­νι­κές εκ­δό­σεις του Κε­φα­λαί­ου, προ­κει­μέ­νου να α­πο­φευ­χθούν οι έστω λί­γες δια­φο­ρο­ποι­ή­σεις α­πό την ελ­λη­νι­κή με­τά­φρα­ση.

-- Α­να­λό­γως, έ­χουν δια­τη­ρη­θεί αυ­τού­σιες ό­λες οι πα­ρα­πο­μπές που δια­τυ­πώ­νει ο ί­διος ο Μα­ντέλ στην συ­γκε­κρι­μέ­νη ξε­νό­φω­νη έκ­δο­ση των δια­φό­ρων βι­βλί­ων και άρ­θρων, χω­ρίς να ε­πι­διω­χθεί η α­να­ζή­τη­ση και η πα­ρά­θε­ση της πα­ρα­πο­μπής των α­ντί­στοι­χων, ό­ταν υ­πάρ­χουν, εκ­δό­σε­ων στην ελ­λη­νι­κή γλώσ­σα.

-- Γι’ αυ­τόν τον λό­γο, ε­πι­λέ­χθη­κε σκο­πί­μως ό­πως να μην με­τα­φρα­στούν τα ο­νόμα­τα των συγ­γρα­φέ­ων, οι τί­τλοι και τα το­πω­νύ­μια που προσ­διο­ρί­ζουν την κάθε πα­ρα­πε­μπό­με­νη έκ­δο­ση. Του­να­ντί­ον, το σύ­νο­λο των ο­νο­μά­των που α­να­φέ­ρονται μέ­σα στο πλαί­σιο του κει­μέ­νου (βα­σι­κού ή ε­πε­ξη­γή­σε­ων και υ­πο­ση­μειώ­σεων) δια­τυ­πώ­νο­νται με ελ­λη­νι­κούς χα­ρα­κτή­ρες. (Μά­λι­στα την πρώ­τη φο­ρά που δια­τυ­πώ­νε­ται με ελ­λη­νι­κούς χα­ρα­κτή­ρες έ­να ό­νο­μα, δί­νε­ται σε πα­ρέν­θε­ση με λα­τι­νι­κούς χα­ρα­κτή­ρες, προς α­πο­φυ­γή συγ­χύ­σε­ων).

-- Πέ­ρα α­πό τις υ­πο­ση­μειώ­σεις και τις ε­πε­ξη­γή­σεις του πρω­το­τύ­που, η με­τά­φρα­ση της πα­ρού­σας έκ­δο­σης α­νέ­δει­ξε λί­γες πε­ριπτώ­σεις ό­που α­παι­τή­θη­καν ε­πι­πρό­σθε­τες υ­πο­ση­μειώ­σεις και ε­πε­ξη­γή­σεις. Σε αυ­τήν την πε­ρί­πτω­ση προ­η­γεί­ται πά­ντα η έν­δει­ξη Σ.τ.Μ.
-- Οι ση­μειώ­σεις πα­ρα­τί­θε­νται στο τέ­λος κά­θε κεφα­λαί­ου.



Ζαρωτιάδης Γρηγόρης

2007