ΣΥΝΕΝΤΕΥΞΗ ΣΤΟΝ Λ. ΒΑΤΙΚΙΩΤΗ
10/11/2002 - εφημ. ΠΡΙΝΟ Αύγουστος Μπαγιώνας, φιλόσοφος που με τα δικά του λόγια «καλλιέργησε τον κλασσικό και σύγχρονο ορθολογισμό και υλισμό», πανεπιστημιακός καθηγητής Ιστορίας της Φιλοσοφίας και συγγραφέας σημαντικότατων βιβλίων για τη Φιλοσοφία αναφέρεται στην κυρίαρχη φιλοσοφική αντίληψη και την απουσία ιδεολογικής αντιπαράθεσης.
ΕΛΛΕΙΜΜΑ ΜΑΡΞΙΣΤΙΚΗΣ ΚΡΙΤΙΚΗΣ
- Ποια είναι η εικόνα της φιλοσοφικής σκέψης σήμερα;- Η κυρίαρχη άποψη, ή αυτή που επίμονα καλλιεργείται και αναπαράγεται συντείνει στο θάνατο της φιλοσοφίας, θα σας εξηγήσω τι εννοώ. Η φιλοσοφία δεν είναι τίποτε περισσότερο από την αναζήτηση κριτηρίων που επιτρέπουν να διακρίνουμε την αλήθεια από την πλάνη και το ψεύδος. Παρότι ανέκαθεν υπήρχαν φιλόσοφοι που υποστήριζαν ότι δεν μπορεί να βρεθεί τέτοιο κριτήριο, όλοι στρέφονταν σε αυτή την κατεύθυνση. Μετά τον Χάιντεγκερ όμως, του οποίου το έργο επηρέασε αποφασιστικά την κατεύθυνση της σύγχρονης σκέψης, επικράτησε η άποψη ότι μία τέτοια αναζήτηση είναι περιττή αν όχι βλαβερή, γιατί η αλήθεια αποτελεί τυραννία και η αναζήτηση της ακόμη περιορίζει τους ορίζοντες μας. Συνεπώς, η φιλοσοφία δεν έχει λόγο ύπαρξης, συμφωνά με τη λογική αυτή, και υποκαθίσταται από το στοχασμό και τη σκέψη γενικά που θέτει απορίες, ερωτήματα κ.ο.κ. Εντελώς ενδεικτικό είναι το γεγονός ότι και ο Χάιντεγκερ ο ίδιος δεν θεωρούσε τον εαυτό του φιλόσοφο, αλλά στοχαστή επειδή η φιλοσοφία σημαίνει πειθαρχία και συνεπάγεται δεσμεύσεις. Το ίδιο πράττουν και οι μαθητές του Χάιντεγκερ, όπως είναι ο Αξελός για παράδειγμα. Δεν χρησιμοποιούν τον όρο «φιλοσοφία», αλλά τον όρο «σκέψη», για να τονίσουν αυτή την άποψη που ισχυρίζεται ότι η αναζήτηση της αλήθειας είναι τυραννική και περιοριστική.Αυτή η άποψη επηρέασε κι ευρύτερα τις επιστήμες. Ορισμένες ιστορικές σχολές υποστηρίζουν, για παράδειγμα, όχι απλώς ότι η ιστορική σκέψη δεν μπορεί να είναι αντικειμενική, αλλά τονίζουν ότι η αντικειμενικότητα είναι βλαβερή για την ιστορία ως επιστήμη γιατί η ιστορία πρέπει να χρησιμοποιεί πολλαπλότητα μεθόδων και να κινείται σε όλα τα επίπεδα. Χαρακτηριστικό παράδειγμα, είναι η σχολή των Ανάλ, που είναι κοινωνική ιστορία κατά κύριο λόγο και ιστορία του συλλογικού τρόπου σκέψης, του τρόπου ζωής κ.λ.π. Σύμφωνα με την άποψη τους, η αναζήτηση της αντικειμενικής ιστοριογραφίας ή της αντικειμενικότητας στην ιστορία περιορίζει τον ιστορικό ορίζοντα.Αν κάτι κυριαρχεί λοιπόν είναι η υπονόμευση της φιλοσοφίας. Σε αυτή την κατεύθυνση, χαρακτηρίζοντας όλα τα θεμελιώδη προβλήματα της φιλοσοφίας ως ψευδοπροβλήματα, καταλήγουν και «αυστηρότερες» σχολές, όπως της αναλυτικής φιλοσοφίας ή της γλωσσικής φιλοσοφίας, που ισχυρίζεται ότι πάρα πολλές από τις προτάσεις που χρησιμοποιούμε δεν έχουν νόημα, ή ότι το νόημα τους ανάγεται στη χρήση τους μέσα στο πλαίσιο ενός συγκεκριμένου κώδικα.Πρέπει μάλιστα να επισημάνω ότι δεν πρόκειται για τον παραδοσιακό αγνωστικισμό, ο οποίος προϋπήρχε των εν λόγω ρευμάτων, υποστηρίζοντας από τα αρχαία ακόμη χρόνια ότι αδυνατεί να διακρίνει την αλήθεια από την πλάνη. Σήμερα αυτό που κυριαρχεί είναι ότι δεν πρέπει να αναζητούμε την αλήθεια.- Τι προκάλεσε την ανάδειξη και την κυριαρχία αυτών των ρευμάτων;
- Τα αίτια είναι πολλά και γενικότερα. Πέραν των κοινωνικών, είναι ο ανορθολογισμός του μεσοπολέμου και η φασιστική ιδεολογία που τροφοδοτήθηκε από τον Χάιντεγκερ, όσο κι αν οι οπαδοί του αντιμετωπίζουν σαν ύβρη και κατηγορία αυτό το γεγονός. Η φασιστική ιδεολογία δεν πέθανε μαζί με την ήττα του ναζισμού. Η καταδίκη της νοησιαρχίας, της συστηματικής σκέψης και του λογικού, όπως και η επιστροφή του μύθου, ακρογωνιαίοι λίθοι της φασιστικής ιδεολογίας, εξακολουθούν και επιβιώνουν μέχρι και τις μέρες μας. Αυτό το κλίμα προετοιμάστηκε και από το ρεύμα του πραγματισμού που εμφανίστηκε στις αγγλοσαξονικές χώρες, το οποίο, απλουστευμένα, αναγνωρίζει ως αλήθεια ότι μας εξυπηρετεί στην πράξη.- Η σχέση της Αριστεράς με τη φιλοσοφία πως μπορεί να χαρακτηριστεί;
- Πριν ασχοληθούμε με την Αριστερά να επισημάνουμε ότι η σπουδή της φιλοσοφίας στη χώρα μας είναι πολύ περιορισμένη. Στα σχολεία για παράδειγμα διδάσκονται θρησκευτικά, όχι φιλοσοφία! Σε ότι αφορά την Αριστερά, πιστεύω ότι οι τραυματικές σχέσεις που έχει οφείλονται στο γεγονός ότι μπέρδεψε τη φιλοσοφία με τους φιλόσοφους. Και δεδομένου του γεγονότος ότι κατά την μεταπολιτευτική περίοδο οι περισσότεροι καθηγητές φιλοσοφίας στα πανεπιστήμια βρέθηκαν απολογούμενοι για την σχέση τους με την δικτατορία, επήλθε μια δυσπιστία της μεταδικτατορικής Αριστεράς απέναντι στη φιλοσοφία.- Ποιο είναι το θεωρητικό περίγραμμα και τα συστατικά στοιχεία ενός συγχρόνου διαλεκτικού ορθολογισμού;- Ο παλιότερος ορθολογισμός συνδεόταν με τα μαθηματικά. Ο Διαφωτισμός παραμέρισε αυτή την τάση και τόνισε ότι ορθολογισμός, σημαίνει τελειοποίηση της ανθρώπινης σκέψης, άρνηση της αυθεντίας, των προλήψεων και των δεισιδαιμονιών. Υποστήριξε την κριτική σκέψη γενικά και την κοινωνική οργάνωση που στηρίζεται στον ορθό λόγο. Έτσι ξεπεράστηκε η εξάρτηση του ορθολογισμού από τα μαθηματικά και την τυπική λογική.Από εκεί και πέρα ο σύγχρονος διαλεκτικός ορθολογισμός πρέπει να αναγνωρίζει στην αληθινή γνώση την ιστορική και κοινωνική διάσταση. Να αναγνωρίζει την έννοια της ιστορικότητας. Δεύτερο χαρακτηριστικό του θα είναι η αναγνώριση του ρόλου των αντιφάσεων σε ότι αφορά την ιστορική και κοινωνική εξέλιξη και σε ότι αφορά την επιστημονική σκέψη. Για τον διαλεκτικό ορθολογισμό η επιστημονική σκέψη δεν μπορεί να είναι απαλλαγμένη από αντιφάσεις, κατηγορία, την οποία πρέπει να επισημάνουμε ότι ο παλιότερος ορθολογισμός την απεχθανόταν… Ένα άλλο στοιχείο του συγχρόνου ορθολογισμού (που είναι σε αντιδιαστολή με τον παλιότερο ορθολογισμό του Ντεκάρτ) αφορά την έννοια της ολότητας. Ότι δεν πρέπει να απομονώνουμε ορισμένα στοιχεία και να προσπαθούμε να τα κατανοήσουμε καθαυτά, αλλά πρέπει να τα συσχετίζουμε με την ενότητα στην οποία ανήκουν. Τέλος, σύγχρονος διαλεκτικός ορθολογισμός δεν εννοείται αποκομμένος από τις επιστήμες του ανθρώπου και τη φιλοσοφία.- Το επίπεδο ανάπτυξης των μαρξιστικών ιδεών σήμερα ανταποκρίνεται στην εξέλιξη των επιστημών και στο αίτημα της κοινωνικής αλλαγής;
- Δυστυχώς, οι ιδέες του Χάιντεγκερ, της αποδόμησης, της αναλυτικής φιλοσοφίας και της φιλοσοφίας των γλωσσικών νοημάτων που εισάγεται τώρα στη χώρα μας, είναι πολύ πιο πλατιά διαδεδομένες από τις μαρξιστικές ιδέες. Οφείλουμε βέβαια να αναγνωρίσουμε ότι σοβαρή μαρξιστική κριτική σε αυτές τις μηδενιστικές, αν όχι αντιδραστικές, θεωρίες δεν υπήρξε. Σε ότι αφορά τις επιστήμες όμως υπάρχει μία ικανοποιητική επιρροή του μαρξισμού. Σε κάθε περίπτωση πρέπει να δηλώσουμε με σαφήνεια ότι ο μαρξισμός στον τόπο μας δεν αντιμετώπισε τα αντίπαλα ιδεολογικά ρεύματα όπως έπρεπε. Δεν αναπτύχθηκε ιδεολογική αντιπαράθεση, όπως έγινε, για παράδειγμα, κατά τη διάρκεια του μεσοπολέμου μεταξύ Γληνού και Τσάτσου. Αξιοπερίεργο όμως είναι το γεγονός ότι και το ρεύμα του μηδενισμού δεν βρίσκεται σε καλύτερη κατάσταση. Η διαφορά είναι ότι αυτό το ρεύμα αναπαράγεται μαζικά στα πανεπιστήμια σήμερα, ενώ οι μαρξιστές επιστήμονες συστηματικά παραμερίζονται.- Μέσα στο ρεύμα της κριτικής της αστικής θεωρίας υπάρχουν αντεπαναστατικές θεωρίες;
- Ναι φυσικά. Πάρτε για παράδειγμα τις θεωρίες για την εξέλιξη των πολιτισμών. Η αστική ιδεολογία, που δικαιολόγησε την αποικιοκρατία, ανέφερε ότι ο πολιτισμός της Δύσης ήταν ανώτερος των άλλων πολιτισμών. Απόψεις που υιοθετούσαν και οι θετικιστές. Μετά τον Μαρξ, αναπτύχθηκαν απόψεις, εμφανώς επηρεασμένες από τον μαρξισμό, παρότι μη μαρξιστικές, όπως του Λέβι Στρος, για παράδειγμα, στον αντίποδα των απολογητικών αποικιοκρατικών θεωριών που υποστήριζαν ότι δεν υπάρχουν ανώτεροι και κατώτεροι πολιτισμοί, αλλά απλά διαφορετικοί. Αν όμως χαρακτηρίσουμε τους ανθρωποφάγους, απλά διαφορετικούς, παύουμε να αναγνωρίζουμε τη σημασία της επιστήμης στην εξέλιξη των κοινωνιών. Κριτική επίσης του αστικού τρόπου σκέψης υπήρξε και στον ρομαντισμό. Το γεγονός όμως ότι μέσα από τα κείμενα τους οι αστοί προβάλλονταν σαν φιλισταίοι, άξεστοι και χοντράνθρωποι δεν ήταν αρκετό για να τους αποτρέψει από την αναπόληση του Μεσαίωνα. Ο ρομαντισμός ήταν ένα αντιδραστικό, αντεπαναστατικό, οπισθοδρομικό ρεύμα. Το ίδιο συνέβη και με τον Νίτσε. Παρότι ήταν φανατικός κριτικός της αστικής ιδεολογίας και ηθικής, παρότι ήταν πολέμιος του Βίσμαρκ έτρεφε βαθιά περιφρόνηση στα δημοκρατικά ιδανικά, τη δικαιοσύνη, την ισότητα, τον σοσιαλισμό. Πλευρές που δεν αναδεικνύονται απ’ όσους αναφέρονται στο έργο του. Χαρακτηριστικό παράδειγμα επίσης είναι η σχολή της αποδόμησης. Αυτές οι κριτικές πρέπει να προσεχτούν ιδιαίτερα από τους μαρξιστές, που πολλές φορές γοητεύονται από ένα λαμπερό περιτύλιγμα κριτικής μη δίνοντας τη δέουσα σημασία στην κατεύθυνση αυτής της κριτικής. Το ερώτημα λοιπόν είναι ποιο είναι το περιεχόμενο κάθε φορά της κριτικής…- Υπάρχει επαναστατικό κεκτημένο στο μαρξισμό; Κι αν ναι, ποιο είναι;
- Θα μπορούσαμε να αναφέρουμε την έννοια του οικονομικού σχηματισμού, καθώς έδωσε το έναυσμα για να γίνει αντιληπτός ο πυρήνας του ανθρώπινου πολιτισμού. Έχει λεχθεί ότι είναι η έννοια της πράξης, το σύνολο των ενεργειών, που είναι μία κατηγορία ευρύτερη από την εργασία. Δεν είμαι σίγουρος ότι αυτό αποτελεί το πιο επαναστατικό κεκτημένο του μαρξισμού, θα έλεγα, ίσως, ότι το επαναστατικό κεκτημένο έγκειται στη σημασία που απέδωσε ο Μαρξ στην έννοια της άρνησης στην κοινωνική και προσωπική εξέλιξη, στο ρόλο της αναμέτρησης και της πάλης. Πρόκειται για έννοιες που δεν είναι ειδικώς μαρξιστικές. Ξεκινούν από τον Ηράκλειτο και άλλους. Αλλά ο μαρξισμός πέτυχε την σύνδεση της έννοιας των αντιθέσεων με μια επιστημονική κοσμοαντίληψη, που ανέδειξε τη συμβολή της εργασίας και της πράξης στην μεταβολή της ανθρώπινης σκέψης και συνείδησης. Σε αυτή την άποψη στη Σοβιετική Ένωση, και όχι την Ακαδημία Επιστημών, υπήρξε συμβολή και κατατέθηκαν απόψεις που δεν μπορούν να ενταχθούν στο λεγόμενο σοβιετικό μαρξισμό.
Η οικοδόμηση της νέας, της αταξικής κοινωνίας, του κομμουνισμού, δεν αποτελεί απλώς και μόνο μία μετάβαση από κάποιο σχηματισμό σε κάποιον άλλο, αλλά συνιστά την εμφάνιση και την διαμόρφωση ενός ριζικά νέου τύπου κοινωνικής ανάπτυξης. Πρόκειται για μία κοσμοϊστορική αλλαγή, η οποία, ως προς το βάθος, την κλίμακα και τις προοπτικές της υπερβαίνει ακόμα και την μετάβαση της αρχαιότητας από την προ-ταξική στην ταξική κοινωνία. Πρόκειται για μία άρνηση-διαλεκτική άρση, τόσο των ταξικών ανταγωνιστικών τύπων ανάπτυξης της κοινωνίας, όσο και των πριν από αυτούς βαθμίδων, δηλ. ολόκληρης της μέχρι τώρα ιστορίας της ανθρωπότητας και των προϋποθέσεων της. Η επισήμανση αυτή θα πρέπει να υπολογίζεται όταν διατυπώνονται διάφορες εικασίες και εκτιμήσεις σχετικά με τους ρυθμούς οικοδόμησης της νέας κοινωνίας, με τις δυσκολίες που προκύπτουν κ.λ.π. Η επισήμανση αυτή αφορά επίσης τις δυσκολίες, την αντιφατικότητα και τον ιδιαίτερα περίπλοκο χαρακτήρα των σχετικών θεωρητικών προσεγγίσεων..."
Δ. Πατέλη, Μ. Δαφέρμου, Π. Παυλίδη
Δ. Πατέλη, Μ. Δαφέρμου, Π. Παυλίδη
12/11/2011
ΣΥΝΕΝΤΕΥΞΗ ΑΥΓΟΥΣΤΟΥ ΜΠΑΓΙΩΝΑ
Εγγραφή σε:
Σχόλια ανάρτησης (Atom)
Δεν υπάρχουν σχόλια:
Δημοσίευση σχολίου