κομμουνιστική προοπτική: πέρα απο την ουτοπία...

ΔΙΟΝΥΣΗΣ ΠΟΛΙΤΗΣ

(ομιλία στην διημερίδα των ομίλων επαναστατικής θεωρίας 11-12/4/2009)

«ο κομμουνισμός δεν είναι για μας μια κατάσταση πραγμάτων που πρέπει να εγκαθιδρυθεί, ένα ιδεώδες που σε αυτό θα πρέπει να προσαρμοστεί η πραγματικότητα. Ονομάζουμε κομμουνισμό την πραγματική κίνηση που καταργεί την σημερινή κατάσταση πραγμάτων»[1].

Ο Μαρξ είχε πει κάπου ότι δεν του αρέσει να μαγειρεύει φαγητά για τις κουζίνες του μέλλοντος, αλλά είχε προδιαγράψει μερικά χαρακτηριστικά[2] όπως μπορούσε κατά την γνώμη του να τα προβλέψει από την όλη κίνηση του καπιταλισμού, και γενικά της ιστορικής εξέλιξης. Φυσικά δεν είναι μόνο η απόσταση του χρόνου που επιβάλλει την επανεξέταση τους. Είναι κυρίως η εμπειρία από τις πρώιμες προσπάθειες οικοδόμησης κομμουνιστικής κοινωνίας στην ΕΣΣΔ, αλλά και τα νέα χαρακτηριστικά του καπιταλισμού που δίνουν πλούσιο υλικό αναστοχασμού. Κάτω από αυτήν την εμπειρία δεν είναι παράξενο κάποιες παλιότερες θεωρήσεις να μας φαίνονται όχι ακριβείς, ίσως και λαθεμένες, σημαδεμένες από μια ουτοπική αντίληψη, από την οποία οι μαρξιστές δεν είναι πάντα αρκετά προφυλαγμένοι.

Για παράδειγμα είναι αρκετά διαδεδομένη η αντίληψη για τον κομμουνισμό[3], σαν την κοινωνία όπου ο καθένας θα προσφέρει σύμφωνα με τις ικανότητες του και θα αμείβεται σύμφωνα με τις ανάγκες του[4]. Ή διατύπωση αυτή μας φαίνεται αρκετά προβληματική και στην παρέμβασή μας θα προσπαθήσουμε να το αποδείξουμε, δείχνοντας ταυτόχρονα τι θα θεωρούσαμε σαν ακριβέστερη περιγραφή του.

Προς ένα τέλος ή μια φάση μιας εξελισσόμενης διαδικασίας;

Ο κομμουνισμός συχνά κατανοείται σαν ένα τέλος[5] της ιστορίας (αν και περιγράφεται σαν το τέλος της προϊστορίας της ανθρωπότητας), όπου όλα τα προβλήματα θα είναι λυμένα, κάτι σαν ένας επίγειος παράδεισος. Μερικοί κατανοούσαν και τον σοσιαλισμό κάπως έτσι, και βλέποντας την πρώτη προσπάθεια εφαρμογής του απογοητεύτηκαν τόσο που κατέληξαν στο ότι αυτό δεν ήταν σοσιαλισμός. Τι λύνει ο κομμουνισμός; ο Μαντέλ λέει μόνο έξι-εφτά αντιθέσεις[6]. Εμείς αμφιβάλλουμε αν λύνει τόσο πολλές. Σίγουρα πρέπει να σταματήσει η καπιταλιστική εκμετάλλευση. Θα δρομολογηθεί η λύση και άλλων αντιθέσεων όπως: Μεταξύ πνευματικής και φυσικής εργασίας ή καλλίτερα μεταξύ καταναγκαστικής και δημιουργικής εργασίας (αν και παρακάτω θα δούμε κάποιους περιορισμούς). Μεταξύ διοικητικής και εκτελεστικής. Μεταξύ πόλης και χωριού (ο Βαζιούλιν λέει ότι και αυτή δεν μπορεί να λυθεί πλήρως όσο βασικό μέσο αγροτικής παραγωγής παραμένει η γη και τα ζώα[7]). Να πούμε εξ αρχής ότι ούτε μπορούμε να φανταστούμε τι καινούργιες αντιθέσεις θα προκύψουν τι στιγμή μάλιστα που η λύση της βασικής αντίθεσης φέρνει στο προσκήνιο άλλες, όχι κατ΄ ανάγκην ταξικές με την σημερινή έννοια, που σήμερα δεν φαίνονται τόσο σημαντικές (πχ μεταξύ νέων και ηλικιωμένων). Θα δούμε παρακάτω ότι μια βασική αντίθεση πιστεύουμε ότι θα είναι από τη μια οι ολοένα αυξανόμενες ανάγκες και από την άλλη οι περιορισμένοι πόροι του πλανήτη μας (η ιδέα ότι θα επεκταθούμε στο διάστημα ξεφεύγει από τα όρια της πολιτικής θεωρίας και αγγίζει την μελλοντολογία, ξεπερνάνε τα όρια του θεωρητικά προβλέψιμου και εν πάσει περιπτώσει δεν είναι προβλήματα που μπορούν να λυθούν σήμερα).

Πάντως κάθε τάξη θεωρεί ότι το σύστημα που εγκαθιδρύει είναι το τελικό, το φυσικό, και το καλλίτερο. Η εργατική δεν πρέπει να πέσει σε αυτήν την αυταπάτη. Η ανθρωπότητα θα συνεχίσει τον δρόμο της και κάποτε στο μέλλον θα φανεί η ανεπάρκεια αυτού που σήμερα περιγράφουμε σαν κομμουνισμό, και οι καινούργιες αντιθέσεις θα οδηγήσουν σε καινούργιους τύπους κοινωνίας.

Ο Μαρξ έκανε ένα σημαντικό βήμα, προσπαθώντας να ξεκόψει από τον λεγόμενο ουτοπικό σοσιαλισμό. Ξεκαθάρισε στην Γερμανική Ιδεολογία ότι δεν προσπαθεί να φτιάξει τον κόσμο σύμφωνα με κατασκευασμένες θεωρίες, αλλά να προβλέψει την πραγματική εξέλιξη. Εμείς σήμερα, με αυτήν την μεθοδολογία, στηριγμένοι στην εμπειρία μιας προσπάθειας πρώτης οικοδόμησης, πρέπει να κάνουμε ένα δεύτερο βήμα, καθαρίζοντας την θεωρία μας από σημαντικό μέρος ουτοπικής σκουριάς που απομένει.

Σημαντικό είναι επίσης να καταλάβουμε ότι κάθε κοινωνικοοικονομικός σχηματισμός περιλαμβάνει έναν κύριο, και άλλους δευτερεύοντες και υπηγμένους. Δεν είμαστε σίγουροι ότι και στον κομμουνισμό δεν θα υπάρχει πχ αυτοαπασχόληση. Η μηχανική παραγωγή οδηγούσε στην αντίληψη της μεγάλης παραγωγής, συγκεντρωμένης σε μεγάλες επιχειρήσεις, με σκοπό ένα ενιαίο αυτοματοποιημένο σύμπλεγμα. Οι νέες τεχνολογίες απαιτούν να ξανασκεφτούμε την παραγωγική δομή. Μπορεί να υπάρχει ένας βασικός αυτοματοποιημένος σκελετός, κοινωνικοποιημένος, αλλά να συνδέονται με αυτόν εκατομμύρια αυτοαπασχολούμενοι ανεξάρτητοι παραγωγοί. Έχει σημασία να καταλάβουμε -με όλες τις συνέπειες του τι σημαίνει αυτό-, ότι ο κλασσικός μαρξισμός δεν γνώριζε τις νέες τεχνολογίες, η θεωρία του οικοδομήθηκε στην μηχανική παραγωγή, και οι μαρξιστές που άρχισαν να τις γνωρίζουν δυσκολεύονταν και ακόμα σε μαγάλο βαθμό δυσκολεύονται να αναπροσαρμόσουν τις αντιλήψεις τους. Κυριαρχία του κομμουνιστικού τρόπου παραγωγής δεν σημαινει κατ ανάγκην και αποκλειστικά κομμουνιστικός τρόπος παραγωγής. Και αυτό δεν έχει να κάνει με το αν βρισκόμαστε στην αρχή του ή σε ένα προχωρημένο στάδιο του, δηλαδή δεν μιλάμε για τον σοσιαλισμό, αλλά για την καθ εαυτό κομμουνιστική κοινωνία.

Το λέμε αυτό γιατί ενώ θεωρούμε υλική βάση του την αυτοματοποίηση, δεν είναι σίγουρο ότι όλες οι ανθρώπινες εργασιακές δραστηριότητες υπόκεινται σε αυτοματοποίηση. Άρα θα διατηρούνται τομείς που απαιτούν χαμηλότερης ποιότητας εργασία, δηλαδή εκτός κομμουνιστικού τρόπου παραγωγής.

Τέλος, κατανοώντας τον κομμουνισμό σαν μια κοινωνία με αντιθέσεις, δύσκολα μπορεί να πει κανείς ότι θα καταργηθεί και η πολιτική ζωή[8]. Φυσικά μιλάμε για μια πλουραλιστική ζωή, με κυρίαρχα τα αμεσοδημοκρατικά στοιχεία, αλλά και πιθανόν μορφές αντιπροσώπευσης. Αλλιώς πως θα λύνονται τα επίδικα ζητήματα; Η αντίληψη για πλήρη κατάργηση των μηχανισμών διαχείρισης (κράτος) στηρίζεται μάλλον σε μια βιβλική εικόνα αγγέλων, παρά στα πραγματικά δεδομένα, όπως τουλάχιστον μπορούμε να τα φανταστούμε σήμερα.

αποτέλεσμα πολιτικών διαδικασιών ή φυσικοιστορικής εξέλιξης;

Να αναφέρουμε εδώ μια άλλη, κατά την γνώμη μας, λανθασμένη ιδέα, που πάντως δεν είναι του Μαρξ, ότι δηλαδή οι κομμουνιστικές σχέσεις δεν μπορούν να δημιουργηθούν στα πλαίσια του καπιταλισμού, αλλά δημιουργούνται «τεχνητά» μετα την σοσιαλιστική επανάσταση. Πιστεύουμε πως αυτό δεν είναι σωστό. Και όχι μόνο γιατί ο ίδιος ο Μαρξ προσπαθούσε να δει στα συνεταιριστικά εργοστάσια των εργατών τα φύτρα της μελλοντικής κοινωνίας. Αλλά γιατί ένα σύστημα παραγωγής και διανομής δεν εμφανίζεται από το πουθενά σαν την Αθηνά από το κεφάλι του Δία. Πιστεύουμε ότι όχι μόνο οι προϋποθέσεις αλλά και μορφές κομμουνισμού δημιουργούνται από σήμερα. Τι είναι η δωρεάν παιδεία και η δωρεάν υγεία σήμερα; τα οικογενειακά επιδόματα; Δεν είναι κατανομή σύμφωνα με τις ανάγκες; Δεν είναι κομμουνιστική σχέση; Ή τι είναι το αίτημα για εγγυημένο κατώτατο εισόδημα; Ακόμα και οι αστικές κρατικοποιήσεις ή ο αστικός σχεδιασμός είναι σχέσεις από το μέλλον, δεν αντιστοιχούν ακριβώς στον καπιταλισμό[9]. Άλλο αν στα πλαίσια του καπιταλισμού είναι υποταγμένες στο κύριο σκοπό του, το καπιταλιστικό κέρδος, και εμφανίζονται σαν αποτέλεσμα της πάλης των τάξεων. Το ότι η πάλη των τάξεων οδηγεί σε αυτές ακριβώς τις μορφές, και όχι σε άλλες δείχνει ότι δεν πρόκειται για τεχνητές μορφές που η εργατική τάξη θα εισάγει βουλησιαρχικά, αλλά για μορφές που αντιστοιχούν στις κοινωνικοποιημένες παραγωγικές δυνάμεις. Αλλιώς η θεμελίωση της αναγκαιότητας του κομμουνισμού δεν θα γίνεται στην βάση της οικονομικής αποτελεσματικότητας αλλά στην βάση ηθικών και ανθρωπιστικών κριτηρίων. Και δυστυχώς ο κοινούς νους (αλλά και πολλοί μαρξιστές) έτσι καταλαβαίνουν τον κομμουνισμό, σαν ζήτημα ηθικής τάξης, δικαιοσύνης και όχι σαν πιο αποτελεσματικό τρόπο παραγωγής, σαν τεχνική αναγκαιότητα των αυτοματοποιημένων παραγωγικών δυνάμεων.

Εδώ να αναφέρουμε πως εμείς καταλαβαίνουμε την ιστορική εξέλιξη. Στην πραγματικότητα συντελούνται δυο παράλληλα προτσές, ένα στην επιφάνεια και ένα πιο υπόγειο. Το υπόγειο αφορά την εξέλιξη της ενότητας παραγωγικών δυνάμεων και παραγωγικών σχέσεων, που συντελείται λίγο πολύ αυθόρμητα, χωρίς υποκείμενο, αλλά με κινητήρια δύναμη την ταξική πάλη. Στην επιφάνεια έχουμε τις απότομες αλλαγές σαν αποτέλεσμα της πολιτικής πάλης, με υποκείμενα τάξεις, ή τις πολιτικές πρωτοπορίες τους, που μπορεί να επιβραδύνει ή να επιταχύνει τις εξελίξεις που συντελούνται αυθόρμητα, αλλά όχι να τις εκτρέψει εντελώς. Αυτό δεν είναι ντετερμινισμός. Οι επαναστάσεις είναι οι πιο έντονες μορφές πολιτικής δραστηριότητας. Δεν είναι απαραίτητες για να εμφανιστεί ο καινούργιος τρόπος παραγωγής, αλλά για να επικρατήσει. Στην δουλοκτησία, και στην φεουδαρχία μάλιστα, δεν περάσαμε με επαναστάσεις, αλλά με πρωτοβουλία των ηγετικών τάξεων. Ακόμα και η αστική επανάσταση λειτούργησε διαφορετικά σε διαφορετικές χώρες.

Τέλος, οι αναγκαίες πολιτικές αλλαγές, δεν μπορούν να καθυστερήσουν πέρα από ένα όριο, από τότε που ο νέος τρόπος παραγωγής γίνει τεχνική αναγκαιότητα για τις νέες παραγωγικές δυνάμεις. Αντίστροφα αν οι πολιτικές εξελίξεις επιταχύνουν πολύ τα πράγματα, έχουμε πρώιμη κυριαρχία του νέου τρόπου παραγωγής, με μάλλον τυπική και όχι πραγματική επικράτηση του.

Από την άλλη οι αγώνες του σήμερα πρέπει να διεξάγονται έτσι που να προσανατολίζουν στο αύριο. Δυο παραδείγματα (για το τι δεν πρέπει να γίνεται) είναι η παγκοσμιοποίηση και η ευελιξίας της εργασίας. Επειδή και οι δύο δημιουργούν σοβαρά προβλήματα όταν εξελίσσονται με την ηγεμονία του καπιταλισμού, δεν πρέπει να μας οδηγήσουν στην καταδίκη τους, αλλά στην αναγκαιότητα της κομμουνιστικής παγκοσμιοποίησης, και της κομμουνιστικής ευελιξίας της εργασίας. Με την στάση της η σημερινή Αριστερά και το εργατικό κίνημα ουσιαστικά αναπολεί την κατάσταση του προηγούμενου σταδίου του καπιταλισμού, που είχαμε εθνικές κρατικομονοπωλιακές ρυθμίσεις και σταθερή εργασία. Δηλαδή έχουμε φαινόμενα νεολουδισμού[10].

Κοινωνία της αφθονίας ή της δημιουργικής εργασίας;

Η αντίληψη, ότι ο κομμουνισμός θα έχει μια απεριόριστη παραγωγή, που θα μπορεί να καλύπτει όλες τις ανάγκες, δεν περιορίζεται στον Μαρξ[11] και στον κλασσικό μαρξισμό, αλλά είναι ευρύτατη. Κάποιοι προσθέτουν τις «λογικές», ή τις «βιολογικές» ανάγκες. Να το πούμε καθαρά. Πρόκειται για μη βάσιμη αντίληψη. Κάθε ανάγκη που ικανοποιείται δημιουργεί άλλες στην θέση της. Ή να το θέσουμε διαφορετικά, οι ανάγκες αυξάνουν με γεωμετρική πρόοδο, ενώ οι παραγωγικές δυνάμεις με αριθμητική. Και δεν μιλάμε μόνο για υλικές ανάγκες. Πχ ας σκεφτούμε τι δυσκολίες παρουσιάζει η ικανοποίηση για όλη τα δισεκατομμύρια της ανθρωπότητας η απλή ανάγκη για τουρισμό. Για να μην μιλήσουμε πχ για διαστημικό τουρισμό.

Γενικά είναι δύσκολο να φανταστούμε την δομή των μελλοντικών αναγκών, πέρα από την πρόβλεψη για την απεριόριστη ανάπτυξη τους. Αυτές θα καθορίζονται από την εξέλιξη της τεχνολογίας, από την σπανιότητα των πρώτων υλών, από άλλα περιβαλλοντικά κριτήρια, από τη δομή και τη συγκρότηση της προσωπικότητας κτλ Πάντως σε κάθε περίπτωση έχει σημασία ο δημοκρατικός και όχι διοικητικός ή αυταρχικός καθορισμός τους.

Μια κατανομή χωρίς κάποιο μέτρο θα δημιουργούσε σοβαρά ζητήματα σπατάλης γενικά αλλά και πρώτων υλών ειδικότερα. Ο αντίλογος είναι ότι θα υπήρχε μια πολύ μεγάλη συνειδητότητα, που θα αντιστάθμιζε αυτήν την τάση. Γενικά είμαστε πολύ επιφυλακτικοί σε μια τέτοια αντιμετώπιση. Η συνείδηση δημιουργείται μεν από το είναι, αλλά έχει και μια αυτοτέλεια, και εδώ μιλάμε για τα δισεκατομμύρια της ανθρωπότητας και όχι για μια προχωρημένη πρωτοπορία.

Τι πιστεύουμε εμείς: σε κάθε φάση η κοινωνία θα καθορίζει ένα ελάχιστο αναγκών που θα καλύπτει δωρεάν χωρίς ισοδύναμο. Το υπόλοιπο θα διανέμεται με βάση την προσφερόμενη εργασία, και μάλιστα την κοινωνικά αναγκαία (νόμος της αξίας). Το ύψος του προφανώς θα εξαρτάται από το ύψος των παραγωγικών δυνάμεων, και το βαθμό απελευθέρωσης της εργασίας. Η απελευθέρωση της εργασίας είναι κρίσιμη γιατί αλλιώς πως θα είναι διατεθειμένος κάποιος να ανταλλάσει μη ισοδύναμα καταναγκαστικής εργασίας;

Αυτή θα είναι μια διαδικασία που δεν μπορεί να φτάσει σε ένα τέλος γιατί οι ανάγκες όπως είπαμε θα αυξάνουν διαρκώς.

Το ελάχιστο εγγυημένο εισόδημα που προτείνεται πχ από τον ΣΥΡΙΖΑ, είναι κομμουνιστική μορφή διανομής, και προτείνεται (σωστά ή λάθος είναι ένα άλλο ζήτημα) από σήμερα.

Οι Σοβιετικοί αν και χρησιμοποιούσαν την ιδέα της αφθονίας αγαθών, τελευταία έτειναν σε μια πιο ρεαλιστική θεώρηση, δηλαδή το να θεωρούν τον κομμουνισμό σαν κοινωνία της δημιουργικής εργασίας[12]. Στο τελευταίο εγχειρίδιο επιστημονικού κομμουνισμού (1984, επί Αντρόπωφ), έτσι την περιγράφουν, αν και αυτό το συνδέουν περισσότερο με την διαπαιδαγώγηση, την κομμουνιστική στάση απέναντι στην δουλειά, παρά με τους αντικειμενικούς παράγοντες, την αυτοματοποίηση.

Διερεύνηση φυσικά θέλει και το πραγματικό προτσές μετατροπής της καταναγκαστικής εργασίας σε ζωτική ανάγκη. Αυτό περιλαμβάνει αλλαγές όπως η κατάργηση του ανιαρού και βαρύ χαρακτήρα της χειρωνακτικής ή πνευματικής εργασίας, η μείωση στο ελάχιστο της εργάσιμης μέρας, το ξεπέρασμα του στενού επαγγελματισμού και η πολυειδίκευση, η εξυγίανση των συνθηκών εργασίας, αλλά προπάντων η κατάργηση της εκμετάλλευσης και το αίσθημα νοικοκύρη, η συμμετοχή και ο έλεγχος της παραγωγικής διαδικασίας, και τέλος η σταδιακή μετατροπή της από εργασία εποπτείας των αυτόματων μηχανών σε εργασία ανάπτυξης τους, ή σε μια παραλλαγή ερευνητικής και καλλιτεχνικής εργασίας[13]. Μόνο αυτή η τελευταία μπορεί να παρέχεται δωρεάν στην κοινωνία χωρίς να απαιτεί σαν αντάλλαγμα ένα ισοδύναμο. Αυτή είναι η κομμουνιστική εργασία.

Προφανώς αυτή η διαδικασία προϋποθέτει την προχωρημένη αυτοματοποίηση, αλλά και δεν μπορεί να επεκταθεί σε όλους, απλά θα υπερτερεί ποσοτικά έναντι της άλλης υποδεέστερης εργασίας.

Επίλογος.

Οι μέχρι τώρα εμπειρίες ξεκαθαρίζουν κάπως καλλίτερα πως θα είναι ο κομμουνισμός, αλλά πάντως δείχνουν αρκετά καθαρά πως δεν θα είναι.

Ο κομμουνισμός πιθανότατα δεν θα είναι ο τελευταίος σχηματισμός, ούτε επίγειος παράδεισος χωρίς αντιθέσεις, δεν θα είναι κοινωνία της αφθονίας, θα είναι μια κοινωνία της δημιουργικής (κατά το πλείστον και όχι αποκλειστικά) εργασίας που θα στηρίζεται στην προχωρημένη αυτοματοποίηση. Οπωσδήποτε θα είναι παγκόσμιος, στην βάση της ενοποιημένης ανθρωπότητας. Οι αντιθέσεις του θα είναι η αντικειμενική βάση μιας μάλλον πλούσιας και αυτοδιαχειριστικής πολιτικής ζωής, που θα διευθετεί τα επίδικα ζητήματα, και βάση της παραπέρα εξέλιξής του.

Ενδεικτική βιβλιογραφία.

1. Μαρξ: Γερμανική ιδεολογία, GUTENBERG
2. Μαρξ: κριτική του προγράμματος της Γκόττα
3. Ένγκελς: αντιΝτύρινγκ, Αναγνωστίδης.
4. Βαζιούλιν: η λογική της ιστορίας, ΕΛΛΗΝΙΚΑ ΓΡΑΜΜΑΤΑ
5. Βαζιούλιν: ιστορία και κομμουνιστικό ιδανικό
6. Παυλίδη: το φαινόμενο της γραφειοκρατίας στην ΕΣΣΔ.
7. Συλλογικό: ο σοσιαλισμός στο κατώφλι του 21^ου αιώνα, ΚΑΛΒΟΣ
8. αποφάσεις συνεδρίων: 18^ο ΚΚΕ, 1^ο ΝΑΡ, Προγραμματικό ΣΥΝ
9. συλλογικό: ΕΣΣΔ, ο σοσιαλισμός στο κατώφλι του 2000, Σύγχρονη εποχή.
10. συλλογικό: επιστημονικός κομμουνισμός, Σύγχρονη εποχή.

---

[1] Γερμανική ιδεολογία,

[2] Κυρίως στην Γερμανική ιδεολογία, και στην κριτική του προγράμματος της Γκόττα. Επίσης ο Ένγκελς στο αντιΝτύρινγκ προσθέτει κάποια στοιχεία.

[3] ακριβέστερα την δεύτερη, ώριμη φάση του αν η πρώτη ονομάζεται σοσιαλισμός, θεωρώντας και τις δυο φάσεις σαν φάσεις ενός ενιαίου τρόπου παραγωγής.

[4] Μαρξ, Κριτική στο πρόγραμμα της Γκόττα, όπου κριτικάρει την θέση για «δίκαιη» αμοιβή.

[5] Και με τις δύο έννοιες, του σκοπού και του τελευταίου σχηματισμού.

[6] Μαντέλ: η επικαιρότητα του σοσιαλισμού, σελ. 211, συλλογικό, εκδόσεις ΚΑΛΒΟΣ,

[7] Λογική της ιστορίας, σελ 406

[8] Η πολιτική ζωή δεν περιστρέφεται αποκλειστικά γύρω από τα ζητήματα των τάξεων. Πχ πρόσφατα σχηματίστηκε κόμμα στην Σουηδία για το ελεύθερο λογισμικό (αν και σε συνθήκες ύπαρξης των τάξεων αποκτά και μια ταξική διάσταση).

[9] Ακόμα και η εργασία αρχίζει να απελευθερώνεται από σήμερα, όπως υπαινίσσονται κάποιες μεταφορντικές μορφές οργάνωσης, και η δημιουργική εργασία που κάποια επαγγέλματα, κυρίως πνευματικά, παρέχουν, έστω και στρεβλά υπό την καπιταλιστική εκμετάλλευση.

[10] Και ένα θετικό παράδειγμα, είναι η διεκδίκηση «ποιοτικών θέσεων εργασίας», θέση που προβάλλει ο ΣΥΝ στο πρόσφατο πρόγραμμα του.

[11] Πάντως ο Μαρξ στην κριτική στο πρόγραμμα της Γκόττα θεωρεί χυδαίο τον σοσιαλισμό που ξεκόβει την διανομή από την παραγωγή, και ρίχνει ιδιαίτερο βάρος στην διανομή. Ας αναλογιστούμε τι ειδικό βάρος έχουν τα αιτήματα αναδιανομής στα προγράμματα της Αριστεράς σήμερα.

[12] Το εγχειρίδιο πολιτικής οικονομίας του Λομονόσωφ, με την μετατροπή της εργασίας σε ανάγκη συνδέει την πραγματική (και ανεπίστρεπτη) επικράτηση του κομμουνισμού. (τόμος 5, σελ 724)

[13] Μια εικόνα από τα σήμερα δίνει η ερευνητική δουλειά που γίνεται από εθελοντές στο ελεύθερο λογισμικό, ή η χρήσιμη εργασία που γίνεται σαν χόμπι από πολύ κόσμο, ή η εργασία που κάνουμε εμείς τώρα.