ΜΕΡΙΚΕΣ ΣΚΕΨΕΙΣ ΠΑΝΩ ΣΤΗΝ ΠΟΛΙΤΙΚΗ ΚΑΙ ΚΟΙΝΩΝΙΚΗ ΣΥΓΚΥΡΙΑ Ή Η ΚΡΙΣΗ ΩΣ ΔΥΝΑΤΟΤΗΤΑ

Ας μιλήσουμε για την πραγματική κρίση

ΜΕΡΙΚΕΣ ΣΚΕΨΕΙΣ ΠΑΝΩ ΣΤΗΝ ΠΟΛΙΤΙΚΗ ΚΑΙ ΚΟΙΝΩΝΙΚΗ ΣΥΓΚΥΡΙΑ

Ή Η ΚΡΙΣΗ ΩΣ ΔΥΝΑΤΟΤΗΤΑ

Ας μιλήσουμε για την πραγματική κρίση

Προσπαθώντας να ανιχνεύσουμε την πολιτική και κοινωνική συγκυρία στην Ελλάδα αυτή την περίοδο, δεν μπορούμε παρά να ξεκινήσουμε από αυτό που τα καθεστωτικά ΜΜΕ και σχεδόν ολόκληρο το επίσημο πολιτικό φάσμα (από την άκρα δεξιά μέχρι κομμάτια της εξωκοινοβουλευτικής αριστεράς) ονομάζουν “οικονομική κρίση” ή ύφεση, και κυρίως με αυτό που έχει περιγραφή ως “ύφεση της πραγματικής οικονομίας”.

Για μια ακόμη φορά φαίνεται ότι ο διάλογος και ο προβληματισμός ακόμα και στον ευρύτερο αντικαπιταλιστικό χώρο δεν μπορεί να ξεφύγει από τον “οικονομίστικο” τρόπο ανάλυσης της πραγματικότητας. Τα επιχειρήματα και η ιδεολογία του κεφαλαίου παίρνονται ως η μόνη αποδεκτή πραγματικότητα και η συζήτηση επικεντρώνεται στην ατζέντα που θέτει το κεφάλαιο και οι ιδεολογικοί του εκπρόσωποι.

Έτσι ακόμα και τμήματα της εξωκοινοβουλευτικής αριστεράς ή της ριζοσπαστικής οικολογίας, ταυτίζουν το πρόβλημα με την οικονομία της αγοράς και όχι με την εμπορευματική οικονομία, με την ασυδοσία του χρηματοπιστωτικού κεφαλαίου και όχι με τις καπιταλιστικές σχέσεις παραγωγής.

Η επικέντρωση της συζήτησης στις “στρεβλώσεις” που ο νεοφιλελευθερισμός επιφέρει στην εμπορευματική παραγωγή, στρώνει το χαλί στις “εναλλακτικές” του πιο καλού και πιο “ανθρωποκεντρικού” κυβερνητικού διαχειριστή. Στρώνει το δρόμο στην επανεμφάνιση του ΠΑΣΟΚ και τον όποιων συνοδοιπόρων (Οικολόγοι Πράσινοι; διάσπαση της ανανεωτικής πτέρυγας του ΣΥΝ;) στην κυβερνητική εξουσία. Αυτή η διαδοχή της πολιτικής εξουσίας θα συνοδευτεί με την προσπάθεια για δημιουργία ψευδαισθήσεων ότι η κεντροαριστερή διαχείριση μπορεί να μας “γλιτώσει από τα χειρότερα”, ώστε να αναχαιτιστούν οι όποιες κοινωνικές αντιστάσεις θα μπορούσαν να αμφισβητήσουν την ουσία της εμπορευματικής οικονομίας.

Είναι λοιπόν ανάγκη από την πλευρά του ευρύτερου Αντικαπιταλιστικού χώρου να μετατοπιστεί η συζήτηση για την κρίση από τις “στρεβλώσεις” στην ίδια την καπιταλιστική σχέση. Κρίση είναι η υπαγωγή κάθε πτυχής της ανθρώπινης- κοινωνικής δραστηριότητας στο εμπόρευμα και το κεφάλαιο. Εάν οι ιδεολόγοι του κεφαλαίου εντοπίζουν την “κρίση” στα ποσοστά κερδοφορίας του κεφαλαίου και το ξεπέρασμά της στους “μηχανισμούς τόνωσης της αγοράς” και πάνω σε αυτά ανταλλάσσουν τα πυρά μεταξύ τους, εμείς πρέπει να εντοπίσουμε την κρίση στο ίδιο το κέρδος και το ξεπέρασμα της, στις κοινωνικές κατακτήσεις και αντιστάσεις που διαρρηγνύουν την εμπορευματική οικονομία. Ξαναφέρνοντας στο επίκεντρο της αντιπαράθεσης την αντίφαση των αγαθών με τα εμπορεύματα, των αξιών χρήσης με τις ανταλλακτικές αξίες, την ανάπτυξη και την δυνατότητα να ζούμε πάνω σε έναν βιώσιμο πλανήτη, ξαναφέρνοντάς στο επίκεντρο της αντιπαράθεσης τον ίδιο τον καπιταλισμό. Κρίση είναι ότι ο καπιταλισμός καταστρέφει αξίες χρήσεις για να διατηρήσει την κερδοφορία των ανταλλακτικών αξιών, και φυσικά μαζί με αυτές καταστρέφει τις ανθρώπινες ζωές και το περιβάλλον.

Το ζητούμενο δεν πρέπει να είναι εάν η αγορά θα “τονωθεί” με την επιχορήγηση των 28 δις ευρώ στις τράπεζες ή με την αύξηση των κρατικών δαπανών για την ανάπτυξη των “δημόσιων” επενδύσεων. Εάν θα μειωθούνε τα επιτόκια δανεισμού των επιχειρήσεων μέσω του κρατικού δανεισμού ή μέσω του “σημείου ισορροπίας” που θα ξαναβρεί το χρηματοπιστωτικό σύστημα μετά την “ταλάντωση” που δημιούργησε η “χωρίς έλεγχο ανάπτυξη του”.Το θέμα δεν είναι το ποσοστό του κρατικού παρεμβατισμού το οποίο είναι αναγκαίο για να επανέλθει η κερδοφορία του κεφαλαίου σε ικανοποιητικά επίπεδα και να αποκατασταθεί η ροή χρήματος στην αγορά. Τουλάχιστον όχι για εμάς.

Αντίθετα το θέμα για το ευρύτερο Αντικαπιταλιστικό Κίνημα είναι εάν, μέσα από την ανάπτυξη των κοινωνικών αγώνων και αντιστάσεων, μπορέσει όχι απλά να δημιουργήσει ρήξεις σε αυτές τις αντιλήψεις, που κυριαρχούν σαν απόψεις στην κοινωνία, αλλά να βάλει και τις βάσεις ώστε να δημιουργηθούν οι προϋποθέσεις να ξαναγίνει επίκαιρη η ανθρώπινη δραστηριότητα έξω από την σφαίρα της οικονομίας και του εμπορεύματος. Να μετατεθούν τομείς της κοινωνικής πρακτικής και των κοινωνικών πόρων από την ανταλλακτική αξία στην αξία χρήσης.

Αντί λοιπόν να ζητάμε και να προτείνουμε μορφές κρατικού παρεμβατισμού για την διέξοδο από την κρίση, μήπως ήρθε η ώρα να διεκδικήσουμε και να αρχίζουμε να πραγματώνουμε την αποκοπή από την σφαίρα της εμπορευματικής οικονομίας και την μετατροπή τους σε ΔΗΜΟΣΙΑ, ΔΩΡΕΑΝ, ΚΑΘΟΛΙΚΑ, ΚΟΙΝΩΝΙΚΑ ΑΓΑΘΑ αυτά της παιδείας, της υγείας, των συγκοινωνιών , της στέγασης, της ενέργειας, της τροφής κλπ.;

Φυσικά όσο παραμένει η σχέση μισθωτής εργασίας- κεφαλαίου ο καπιταλισμός παραμένει κυρίαρχός του παιχνιδιού. Όσο η εργασία και κατ’ επέκταση η ίδια η ανθρώπινη υπόσταση παραμένουν εμπορεύματα, τα θεμέλια του καπιταλισμού μένουν άθικτα. Δεν πρέπει να έχουμε καμία αυταπάτη πάνω σε αυτό. Εναλλακτικές προτάσεις απέναντι στην κρίση του “τούρμπο καπιταλισμού”, που εφορμούν από μια ριζοσπαστική οικολογική αφετηρία, όσο δεν βάζουν ρητά την κοινωνικοποίηση των Μέσων Παραγωγής, την κατάργηση της εμπορευματικής οικονομίας και της μισθωτής εργασίας, παραμένουν στο πεδίο της αυταπάτης ότι μέσα από τις συγκεκριμένες κοινωνικές σχέσεις της ιδιοκτησίας των Μέσων Παραγωγής και της μισθωτής εργασίας, μπορούν να αναπτυχθούν μορφές παραγωγής και οικονομίας, με οικολογικά, τοπικά και άμεσοδημοκρατικά χαρακτηριστικά. Όσο υπάρχουν αυτοί που κατέχουν (ή διαχειρίζονται πχ κρατική ή επιχειρηματική γραφειοκρατία κλπ) τα μέσα παραγωγής (γη, εργοστάσια, πρώτες ύλες, εργαλεία, μέσα μεταφοράς πηγές ενέργειας κλπ) κανένα μοντέλο οικολογικής, τοπικής και αμεσοδημοκρατικής οικονομίας δεν μπορεί να εφαρμοστεί αφού βασικός παράγοντας της οικονομίας θα παραμένει πάντα το κέρδος. Ο μόνος τρόπος να δούμε μια κοινωνία, όπου η παραγωγή των αγαθών της και των αξιών χρήσης δεν θα είναι υποδουλωμένη στο κέρδος και στην ακόρεστη ανάγκη για ανάπτυξη, αλλά θα λειτουργεί κάτω από τα κριτήρια της οικολογίας, της τοπικότητας, των ανθρώπινων αναγκών και της άμεσης δημοκρατίας, είναι μια κοινωνία που θα καταστρέψει τις εμπορευματικές σχέσεις.

Όμως εάν το “οξυγόνο” του καπιταλισμού είναι η συνεχής και αδιάκοπη επέκταση του, η μετατροπή των πάντων σε εμπορεύματα, το να βρούμε τρόπους μέσα από τους συλλογικούς αγώνες τις κοινωνικές αντιστάσεις και αυτοοργανωμένες δομές ώστε να αποσπάσουμε από το κεφάλαιο και τις εμπορευματικές σχέσεις τομείς τις ανθρώπινης- κοινωνικής δραστηριότητας είναι ένας τρόπος να “κόψουμε” το οξυγόνο στο κεφάλαιο. Ένας τρόπος να το “πολιορκήσουμε” αφαιρώντας του τον ζωτικό χώρο που έχει ανάγκη για την αδιάκοπη επέκταση του. Ένας τρόπος όχι μόνο να αμφισβητήσουμε την παντοδυναμία του, αλλά ακόμα παραπέρα την ίδια την αναγκαιότητα της εμπορευματικής οικονομίας, της ίδιας της σχέσης μισθωτής εργασίας-κεφαλαίου.

Προς μια κοινωνική και πολιτική πόλωση

Ζούμε ήδη μια διαδικασία κοινωνικής πόλωσης που βρίσκεται σε εξέλιξη. Η εμφάνιση της άκρας δεξιάς σε κοινοβουλευτικό επίπεδο ακολουθεί την εδώ και καιρό συγκρότηση της κοινωνικής της βάσης. Μίας βάσης που έχει εδώ και καιρό νομιμοποιήσει τις ρατσιστικές, εθνικιστικές, θρησκόληπτες πεποιθήσεις πριν αυτές βρουν κοινοβουλευτική εκπροσώπηση. Σε περιόδους κρίσης το κεφάλαιο προστρέχει στις δυνατότητες που του δίνουν τέτοιου τύπου ιδεολογίες για να μπορέσει να ανασυγκροτήσει την ηγεμονία του, μέσα σε ένα περιβάλλον οικονομικής, πολιτικής και κοινωνικής αστάθειας που διαμορφώνεται μέσα στην σημερινή συγκυρία. Στην προσπάθεια για ηγεμονία και σταθερότητα του συστήματος εκμετάλλευσης και κυριαρχίας, τμήματα των καπιταλιστών και των πολιτικών και πολιτειακών (πχ δικαστές) διαχειριστών του συστήματος θα προσπαθήσουν να κολακέψουν, να αναπτύξουν και να εκμεταλλευτούν τα συντηρητικά αντανακλαστικά ώστε να συγκροτήσουν κοινωνικές συμμαχίες απέναντι σε εκείνα τα κομμάτια της κοινωνίας που κάτω από το βάρος της κρίσης και της συμμετοχής τους στους κοινωνικούς αγώνες ριζοσπαστικοποιούνται. Ο εχθρός είναι ο “άλλος”, ο “ξένος”, ο “διαφορετικός” και όχι το κεφάλαιο. Αυτός μας κλέβει τις δουλειές και την αξιοπρέπεια (όπως γράφει το ΛΑ.Ο.Σ. στις αφίσες του) και όχι τα αφεντικά . Κρίση είναι ότι μοιραζόμαστε την φτώχια μας με τους πιο φτωχούς και όχι η ύπαρξη της φτώχιας δίπλα στην αφθονία. Η ρητορική της Άκρας Δεξιάς στόχο έχει να μεταφέρει τον ανταγωνισμό ανάμεσα στους “από κάτω” για να μην εκδηλωθεί ή για να αποδυναμωθεί ο ανταγωνισμός ανάμεσα στους “από κάτω” και τους “από πάνω”.

Από την άλλη εδώ και καιρό μέσα στην ελληνική κοινωνία δημιουργείται ένας κοινωνικός πόλος που βλέπει ως μόνη λύση απέναντι στην χειροτέρευση των όρων ζωής του σε όλα τα επίπεδα, την υπεράσπιση των εργασιακών δικαιωμάτων και του δημόσιου χαρακτήρα μιας σειράς τομέων του κοινωνικού βίου (παιδεία, υγεία, περιβάλλον κλπ). Ακόμα όμως και αυτός ο κοινωνικός πόλος δεν είναι ομογενοποιημένος. Δεν ταυτίζεται ούτε στο εύρος της κριτικής (δεν είναι οι πιο πολλοί από αυτούς αντικαπιταλιστές), δεν συμμερίζονται τις ίδιες αγωνίες (π.χ. δεν έχουν τα ίδια αντανακλαστικά απέναντι στον ρατσισμό, τον εθνικισμό, τον αντισημιτισμό, το σεξισμό, τον θρησκευτικό φανατισμό, την κρατική καταστολή), δεν έχουν την ίδια ενεργό συμμετοχή στα κοινωνικά κινήματα και τις πολιτικές διεργασίες (άλλοι είναι ενεργοί στον Α ή στο Β βαθμό, ενώ άλλοι έχουν εκχωρήσει την αντιπροσώπευση των συλλογικών συμφερόντων τους στους επαγγελματίες της πολιτικής ή του συνδικαλισμού).

Τα εκλογικά και δημοσκοπικά ποσοστά της Αριστεράς βασίζονται ακριβώς στην εμφάνιση αυτού του πόλου μέσα στους κοινωνικούς αγώνες τις προηγούμενης περιόδου. Αγώνες που μπορεί να μην μπόρεσαν να συντονιστούν και να αποτελέσουν ένα ενιαίο αγωνιστικό μπλοκ κοινωνικής αντιπολίτευσης, κατάφεραν όμως να τραβήξουν μια διαχωριστική γραμμή μέσα στον κοινωνικό ιστό. Ο κοινωνικός αυτός πόλος συγκροτείται γύρο από τις έννοιες του Συλλογικού Δικαιώματος, του Δημόσιου Αγαθού, της Αντίστασης, της Ισότητας, των Κοινωνικών και Πολιτικών Ελευθερίων, της προστασίας του περιβάλλοντος και ως ένα βαθμό της ανατροπής της κυριαρχίας του κεφαλαίου.

Η αντανάκλαση αυτής της κοινωνικής πόλωσης στο πολιτικό πεδίο φαίνεται στην αδυναμία του δικομματικού πόλου να συνεχίσει με τον τρόπο που το έκανε την διαχείριση της κυβερνητικής εξουσίας, την γενικότερη έλλειψη εμπιστοσύνης του κόσμου στην αντιπροσωπευτική δημοκρατία, στην με μόνιμα χαρακτηρίστηκα εμφάνιση ενός ακροδεξιού πολιτικού χώρου, στην ενίσχυση των ποσοστών της Αριστεράς, στην ανάπτυξη σε πανελλαδικό επίπεδο όλο και πιο πολλών Αναρχικών, Αντιεξουσιαστικών και Αυτόνομων συλλογικοτήτων και δομών (καταλήψεις, στέκια κλπ). Στην αναβάθμιση της παρέμβασης τόσο των Α/Α/Α ομάδων όσο και της Αριστεράς στα κοινωνικά κινήματα.

Από την ιδεολογική προπαγάνδα στους αυτοοργανωμένους κοινωνικούς αγώνες

Τα ποιοτικά χαρακτηριστικά της περιόδου γίνονται καθαρά, όταν δούμε ότι έχουμε περάσει από την φάση της ιδεολογικής προπαγάνδας και των συμβολικών ενεργειών στην συμμετοχή σε μια σειρά αυτοοργανωμένων κοινωνικών αγώνων, που όχι μόνο αποκτάν κάποιες φορές συγκρουσιακά χαρακτηριστικά, αλλά σε ορισμένες περιπτώσεις ξεπερνάνε την μορφή των διεκδικητικών αγώνων και παίρνουν χαρακτηριστικά συγκρότησης ανταγωνιστικών δομών, ως προς τα κυρίαρχα μοντέλα που προωθούνται στην καπιταλιστική αντιπροσωπευτική δημοκρατία. Και μιλάμε για τα κυρίαρχα μοντέλα της αγοράς, της διαμεσολάβησης, της ανάθεσης και της παθητικότητας (επίσημος συνδικαλισμός, τοπική “αυτοδιοίκηση”, ΜΚΟ, κλπ)

Αυτοί οι αγώνες παρόλο που μπορεί να φαίνονται μερικοί, αποσπασματικοί και ασυντόνιστοι σε σχέση με τις “ανάγκες της περιόδου”, είναι πολλές φορές αγώνες που έρχονται από το μέλλον σε σχέση με το περιεχόμενο, τις μορφές και τα υποκείμενα που αναδεικνύουν. Μπορεί απλώς να είναι φωτοβολίδες που σχίζουν στιγμιαία το σκοτάδι της καπιταλιστικής βαρβαρότητας, μπορεί όμως να είναι και οι εμπροσθοφυλακές των “μικρών μας ορδών που αναζητούν την ουτοπία”, εδώ και τώρα.

Κάτι αλλάζει λοιπόν;

Από τους αγώνες ενάντια στις αναπλάσεις και την περίφραξη των δημόσιων χώρων και τις δράσεις ενάντια στις κεραίες κινητής μέχρι τον αγώνα των κατοίκων της Λευκίμης ενάντια στον ΧΥΤΑ και της Θίσβης ενάντια στο εργοστάσιο του Λιθάνθρακα.

Από το μεγάλο ΦΚ για το άρθρο 16 μέχρι τους “εμβρυακούς” και “μοριακούς” αυτόνομους εργατικούς αγώνες.

Από τις απαλλοτριώσεις των Αναρχικών στα S/M ως τους αγώνες ενάντια σε απολύσεις εργαζομένων .

Από τον πολαπαλασιασμό των ορατών σημείων του Αντικαπιταλιστικού Χώρου (αυτοδιαχειριζόμενα στέκια, καταλήψεις κλπ), έως την δημιουργία όλο και πιο πολλών Επιτροπών Αγώνα σε γειτονιές και πόλεις.

Από το κίνημα των κρατουμένων στις φυλακές, έως τους πρόσφυγές που σηκώνουν τη φωνή και τη γροθιά τους στην Πάτρα, την Πέτρου Ράλλη και τον Αγ Παντελεήμονα.

Αναδύονται στο δημόσιο κοινωνικό χώρο νέοι αγώνες με νέα υποκείμενα, περιεχόμενα και μορφές συγκρότησης Η πολυπλοκότητα του ταξικού και κοινωνικού ανταγωνισμού, πάντα ξεπερνούσε τα συνδικαλιστικά και πολιτικά πλαίσια μέσα από τα οποία ήταν κυρίως αντιληπτή (συνδικάτο- οικονομικός αγώνας, κόμμα- πολιτική εκπροσώπηση). Στην σημερινή συγκυρία όμως αυτή η πολυπλοκότητα γίνεται ορατή. Η Αριστερά αλλά και η πλειοψηφία του Αντικαπιταλιστικού Χώρου αντιλαμβάνονται αυτή την πολυπλοκότητα ως αδυναμία και όχι ως δυνατότητα. Την αντιλαμβάνονται ως κατακερματισμό και πολυδιάσπαση και όχι ως διάχυση του ταξικού και κοινωνικού ανταγωνισμού.

Αντίθετα όμως από αυτή την αντίληψη που εφορμά (ομολογημένα ή ανομολόγητα) από την Λενινιστική θέση της “πρωτοπορίας”, η ορατότητα της πολυπλοκότητας του ταξικού και κοινωνικού ανταγωνισμού δημιουργεί μια σειρά από δυνατότητες στο Ανταγωνιστικό Κίνημα. Αναδεικνύει την αδυναμία του καπιταλισμού να ανταποκριθεί στο σύνολο των ανθρώπινων αναγκών. Δημιουργεί δομές, μορφές, αιτήματα και περιεχόμενα αγώνα έξω από τις επίσημες θεσμοποιημένες δομές του γραφειοκρατικού συνδικαλισμού και της κοινοβουλευτικής πολιτικής και τους μηχανισμούς αφομοίωσης που αυτές οι δομές έχουν συγκροτήσει. Εμφανίζονται δίπλα στους διεκδικητικούς κοινωνικούς και ταξικούς αγώνες κινηματικές πρακτικές που αμφισβητούνε την εμπορευματική φύση του καπιταλισμού . Όχι βέβαια στο εύρος και στην διάσταση που αυτές οι αντιεμπορευματικές πρακτικές να αποτελούν αντίπαλο δέος στον Καπιταλισμό, αλλά παρόλο που παραμένουν περιορισμένες, εφήμερες και αποσπασματικές είναι πλέον κοινωνικά ορατές, σε μια αμφίδρομη σχέση με την κοινωνία και όχι αυτόαναφορικές.

Η “κρίση” ως δυνατότητα και από τις δυο πλευρές του κοινωνικού και ταξικού ανταγωνισμού.

Η “κρίση” από την μεριά δημιουργεί ρήγματα στην ιδεολογική ηγεμονία του κεφαλαίου, από την άλλη όμως αποτελεί και την αφορμή για μια νέα επίθεση του κεφαλαίου ώστε να εντείνει και να διευρύνεί την εκμετάλλευση και τους όρους υπαγωγής του ανθρώπου και της φύσης στο κεφάλαιο. Δεν είναι μονάχα η προσπάθεια για άμεση και έμμεση μείωση του εργατικού κόστους στο όνομα της “βιωσιμότητας” των επιχειρήσεων. Είναι ολοένα και πιο έντονη προσπάθεια να μετατραπούν τα πάντα μέσω τις ιδιοκτησίας σε εμπορεύματα. Από την γνώση και το νερό μέχρι τα γονίδια και το διάστημα, από τις κοινωνικές υποδομές και τα δημόσια αγαθά, μέχρι τις ιδιότητες της ίδιας της έμβιας ζωής. Ενώ ο καπιταλισμός “δείχνει σημάδια “κόπωσης” και “ύφεσης”, την ίδια στιγμή ετοιμάζεται για ένα νέο άλμα στις μορφές εκμετάλλευσης και κυριαρχίας.

Το ίδιο και από την άλλη μεριά του “πλήθους” (χρησιμοποιούμε αυτόν τον ορισμό των Νέγκρι και Χάρτ για να περιγράψουμε την πολυπλοκότητα των υποκειμένων που υφίστανται την εκμετάλλευση και την κυριαρχία του κεφαλαίου, χωρίς να υπάγονται αναγκαστικά άμεσα στην σχέση κεφαλαίου- μισθωτής εργασίας). Εκεί που η κρίση εμφανίζεται ως άμεση επιδείνωση του βιοτικού επιπέδου των ανθρώπων σε όλο τον πλανήτη, εκεί που η επέκταση της καπιταλιστικής παραγωγής καταστρέφει το περιβάλλον, εκεί που οι δυνατότητες καταστολής και επιτήρησης του “πλήθους” φαίνεται να παίρνουν χαρακτηριστικά μιας κοινωνίας του “Μεγάλου Αδερφού”, εκεί ακριβώς κάτι αρχίζει να τρίζει στην ιδεολογική ηγεμονία του κεφαλαίου. Μπορεί αυτό το τρίξιμο να μην μετατρέπεται αυτόματα σε ένα τεράστιο ρήγμα, αλλά δημιουργεί ρωγμές, ρωγμές που πολλαπλασιάζονται αποσταθεροποιώντας το ίδιο το σύστημα της καπιταλιστικής ηγεμονίας. Αυτή η αποσταθεροποίηση δεν συνεπάγεται την ντε φάκτο ανατροπή του καπιταλισμού. Δημιουργεί όμως δυνατότητες προς αυτή την κατεύθυνση.