Μαρξισμός και Ελεύθερο Λογισμικό

Γιώργος Παπανικολάου
17th March 2008

Πρόκειται για δοκίμιο του Raoul Victor που δημοσιεύθηκε στη λίστα του oekonux και μετέφρασε στην ελληνική γλώσσα ο Δημήτρης Παλαιοκώστας. Καθώς, για ιστορικούς λόγους, υπάρχει ένας σημαντικός αριθμός ανθρώπων που ασχολήθηκαν με τον Μαρξισμό στη χώρα μας το δοκίμιο προβάλει μια εξαιρετικά ενδιαφέρουσα οπτική για τις σχέσεις μαρξισμού και ΕΛ/ΛΑΚ. Θα παρουσιαστεί εδώ σε δύο ενότητες.

Θα ασχοληθώ με τρία ερωτήματαΣε ποιο βαθμό ο Μαρξισμός επιβεβαιώνεται από την πραγματικότητα του ελεύθερου λογισμικού;Σε ποιο βαθμό ο Μαρξισμός αμφισβητείται από αυτή την πραγματικότητα ;Ποια σχέση υπάρχει μεταξύ της πάλης των τάξεων και του ελεύθερου λογισμικού;

Αρχικά θα ήθελα να κάνω μερικές παρατηρήσεις σε ότι αφορά το νόημα που προσδίδω στις έννοιες: Ελεύθερο λογισμικό και Μαρξισμός.
Με τον όρο ελεύθερο λογισμικό αντιλαμβάνομαι μία «ηθική» με συγκεκριμένη στάση απέναντι στο λογισμικό. Καταγράφω τέσσερα χαρακτηριστικά1. Δεν υπόκειται σε σχέσεις εμπορικές σχέσεις αγοραστή/πωλητή2. Δεν έχει πατρίδα3. Η συνεργασία αποτελεί τη βάση της δραστηριότητας4. Η ικανοποίηση της προσφοράς προς την κοινότητα αποτελεί στόχο της παραγωγής

Ο Μαρξισμός είναι σαφώς ποιο δύσκολο να κωδικοποιηθεί. Ο Raymond Aron συνήθιζε να λέει ότι ο Μαρξισμός έχει την ιδιαιτερότητα ότι μπορεί να εξηγηθεί σε 5 λεπτά , 5 ώρες , 5 χρόνια ή μισό αιώνα. Εδώ θα ήθελα να κάνω δύο παρατηρήσεις.

-Δεν αποδέχομαι ως Μαρξιστικές τις Σταλινικές ιδεολογίες. Ο Σταλινισμός δεν είναι Μαρξισμός ή καλύτερα είναι μία νόθευση (διαστρέβλωση) η οποία οδηγεί στο αντίθετο των στόχων του Μαρξισμού: αντί για μία παγκόσμια μη εμπορική οικονομία ο Σταλινισμός υπερασπίζεται ένα εθνικό κρατικό καπιταλισμό. Οι μαρξιστές αριστεροί κομμουνιστές της Γερμανίας και της Ολλανδίας το γνώριζαν αυτό από την δεκαετία του 20.

-Ως Μαρξισμό αντιλαμβάνομαι την θεωρία η οποία , μεταξύ άλλων, ισχυρίζεται ότι η εξέλιξη του καπιταλισμού οδηγεί στην δημιουργία μίας νέας μετά-καπιταλιστικής κοινωνίας.

-χωρίς εμπορικές σχέσεις (και πρωτ’απ’όλα χωρίς μισθωτή εργασία)-χωρίς πατρίδες (”Οι εργάτες δεν έχουν πατρίδα”)-βασισμένη στην ελεύθερη συνεργασία των παραγωγών (χωρίς τάξεις), όπου “η ελεύθερη ανάπτυξη του κάθε ένα αποτελεί όρο για την ελεύθερη ανάπτυξη όλων”.

Η σύμπτωση μεταξύ μεταξύ Μαρξισμού και ελεύθερου λογισμικού είναι εντυπωσιακή. Αυτό μας οδηγεί στο πρώτο ερώτημα: Σε ποιο βαθμό ο Μαρξισμός επιβεβαιώνεται από τη εμφάνιση του ελεύθερου λογισμικού;

Ο Μαρξ δεν επινόησε τον κομουνισμό. Σε πρωτόγονη μορφή , ο κομουνισμός είναι μία πολύ παλιά ιδέα. Οι σκλάβοι τις αρχαιότητας τον ονειρεύτηκαν , όπως επίσης και κάποιοι από τους πρώτους χριστιανούς , ή τους τους εξεγερμένους χωρικούς του μεσαίωνα. Δεν γνωρίζω όλες τις θρησκείες οι οποίες πιστεύουν στον παράδεισο, αλλά σίγουρα δεν γνωρίζω καμία στην οποία τα χρήματα και οι εμπορικές σχέσεις να κυβερνούν τον παράδεισο.

Ο Μαρξ ανέπτυξε την άποψη ότι για πρώτη φορά στην ιστορία η υλοποίηση του ονείρου καθίσταται δυνατή με την ανάπτυξη του καπιταλισμού , όπως ακριβώς ο καπιταλισμός δημιουργήθηκε αιώνες πριν μέσα από την ανάπτυξη της φεουδαρχίας. Η νέα κοινωνία θα είναι το αποτέλεσμα της εξέγερσης των παραγωγικών δυνάμεων ενάντια στις καπιταλιστικές σχέσεις παραγωγής.

Για τον Μαρξ , η ιστορία δεν έχει κάποιο στόχο, αλλά μία κατεύθυνση κίνησης: την ανάπτυξη των παραγωγικών δυνάμεων, δηλαδή των ανθρώπινων και υλικών μέσων παραγωγής της κοινωνικής ζωής. Οι σχέσεις παραγωγής είναι οι σχέσεις που αναπτύσσουν οι άνθρωποι για την χρήση των παραγωγικών δυνάμεων. Σε τελική ανάλυση οι παραγωγικές σχέσεις καθορίζονται από την ανάγκη ανάπτυξης των παραγωγικών δυνάμεων. Μία πολύ γνωστή φράση του Μαρξ λέει: ¨Ο χειροκίνητος μύλος σας δίνει την κοινωνία με τον άρχοντα φεουδάρχη , ο ατμοκίνητος μύλος σας δίνει τον βιομηχανικό καπιταλιστή».

Η ιστορική εξέλιξη δεν είναι αρμονική. Η ροή της είναι ανώμαλη, αντιφατική, με μεγάλα άλματα μπροστά και περιόδους οπισθοχώρησης. Είναι το αποτέλεσμα της πάλης των αντιθέσεων. Παραδείγματος χάριν : η φεουδαρχία επέτρεψε την ανάπτυξη του εμπορίου αλλά σε κάποιο βαθμό ανάπτυξης, οι φεουδαρχικές σχέσεις έγιναν εμπόδιο στην ανάπτυξή του. Εντός του φεουδαρχικού συστήματος κάθε εμπορική μεταφορά αγαθών υποβάλλονταν σε φόρο από τον τοπικό φεουδάρχη. Αλλά καθώς το εμπόριο αναπτυσσόταν σε ποσότητα και αποστάσεις, ολοένα και περισσότερο οι φόροι –διόδια εμφανίζονταν ως παραλογισμός, αποτελώντας τροχοπέδη για την ανάπτυξή του. Για να καταστεί δυνατή η ανάπτυξη του εμπορίου και των ανθρώπων που είχαν συμφέρον από το εμπόριο, προέκυψε η επανάσταση ενάντια στους φεουδαρχικούς νόμους.

Το ελεύθερο λογισμικό προέκυψε μέσα από την ανάπτυξη των τεχνολογιών που δημιουργήθηκαν μέσα στον καπιταλισμό : τρανσίστορς , υπολογιστές κλπ. Το λογισμικό είναι μία τεράστια πρόοδος των παραγωγικών δυνάμεων. Είναι ένα ανθρώπινο προϊόν, το οποίο μπορεί να αποτελεί μέσο παραγωγής όπως ακριβώς ένα σύστημα οδήγησης μίας γραμμής συναρμολόγησης, ή ένα μέσο κατανάλωσης όπως ένα φιλμ ή ένα παιχνίδι, και επιπλέον έχει τη νέα και ξεχωριστή ιδιότητα να αναπαράγεται με ελάχιστο κόστος. Οι κεφαλαιοκρατικοί νόμοι όμως περιορίζουν την πλήρη ανάπτυξη αυτής της ιδιότητας: πνευματικά δικαιώματα , copyright κλπ. Το ελεύθερο λογισμικό είναι η εξέγερση των νέων παραγωγικών δυνάμεων απέναντι στις παλαιές κεφαλαιοκρατικές σχέσεις παραγωγής.

Ο Μαρξ δεν γνώρισε ούτε υπολογιστές ούτε λογισμικό. Η πραγματικότητα των αντιθέσεων, που έδωσε ζωή στο ελεύθερο λογισμικό, αποτελεί μια τέλεια επιβεβαίωση της θέσης του για την ιστορία.

Αλλά δεν είναι μόνο αυτό. Το ελεύθερο λογισμικό είναι επίσης επιβεβαίωση της μαρξιστικής άποψης ότι η μετα-καπιταλιστική κοινωνία μπορεί να είναι μία παγκόσμια μη-εμπορική κοινωνία , και όχι μία γραφειοκρατική κοινωνία μισθωτής σκλαβιάς. Τέλος, επιβεβαιώνει την Μαρξιστική άποψη ότι οι ιδέες του κομουνισμού δεν είναι το αποτέλεσμα σκέψης ενός λαμπρού μυαλού αλλά της κίνησης της ίδιας της καπιταλιστικής κοινωνίας. Ακόμα και εάν πολλοί χάκερς ακόμα πιστεύουν ότι «Μαρξισμός» σημαίνει εκατομμύρια θανάτων τον 20ο αιώνα, στην πραγματικότητα δρουν χωρίς να το γνωρίζουν, με βάση κάποιες βασικές αρχές του Μαρξισμού.

Σε ποιο βαθμό ο Μαρξισμός αμφισβητείται από το ελεύθερο λογισμικό;

Για τον Μαρξισμό δεν υπάρχει πιθανότητα ανάπτυξης μίας μορφής κομουνιστικής οικονομίας εντός του καπιταλισμού. Η επαναστατική τάξη, η εργατική τάξη , είναι η εκμεταλλευόμενη τάξη χωρίς δύναμη στην οικονομία. Δεν έχει την δύναμη να αναπτύξει μία νέα μορφή κοινωνικής οργάνωσης χωρίς πρώτα να κάνει μία πολιτική επανάσταση, αντίθετα με το παρελθόν όπου η επαναστατική τάξη, όπως για παράδειγμα η αστική τάξη, είχε χτίσει την οικονομική της δύναμη εντός της φεουδαρχίας, εντός της παλαιάς κοινωνίας.

Ο Graham Seaman, σε ένα μήνυμα της Αγγλικής λίστας είπε ότι η ιδέα αυτή “δεν φαίνεται κατηγορηματικά στον Μαρξ. Αλλά με βεβαιότητα φαίνεται να γίνεται αποδεκτή απ’ όλους τους κομμουνιστές μετά τον Μαρξ”.

Ο Marx έγραψε για τους συνεταιρισμούς εργαζομένων, οι οποίοι συνιστούσαν ένα σημαντικό μέρος του κινήματος των εργαζομένων στο 19ο αιώνα. Είπε ότι η σχέση κεφαλαιοκράτη-εργάτη εξαλείφθηκε, ως ένα βαθμό, μέσα στο συνεταιρισμό. Αλλά επέμεινε στο γεγονός ότι παρέμειναν φυλακισμένοι του περιβάλλοντος κεφαλαιοκρατικού κόσμου, ότι οι εργαζόμενοι ήσαν στην πραγματικότητα οι συλλογικοί κεφαλαιοκράτες του εαυτού τους και ότι δεν θα μπορούσαν να αντισταθούν στην ανάπτυξη μονοπωλίων. Ο Marx δεν ανέπτυξε ποτέ μια θεωρία για μια πιθανή συνύπαρξη μεταξύ της κεφαλαιοκρατικού τρόπου παραγωγής και βιώσιμων σταθερών σπόρων κομμουνισμού.
————————————————————
Πριν πάμε στο τρίτο ερώτημα, ίσως είναι ενδιαφέρον να ρίξουμε μία ματιά στην διαφορά μεταξύ του κόσμου των συνεταιρισμών και του κόσμου του ελεύθερου λογισμικού. Μήπως το ελεύθερο λογισμικό απορροφηθεί, ενσωματωθεί από τον καπιταλιστικό κόσμο όπως ακριβώς οι συνεταιρισμοί ;

Οι συνεταιρισμοί παραμένουν στον χώρο του εμπορίου, των εμπορικών ανταλλαγών τουλάχιστον σε ότι αφορά τον «εξωτερικό» κόσμο. Πωλούν ότι παράγουν και αγοράζουν ότι χρειάζονται. Η πιθανή «μη καπιταλιστική» φύση τους παραμένει κλειδωμένη μεταξύ των μελών του. Η κοινότητα του ελεύθερου λογισμικού είναι το αντίθετο. Δεν είναι μόνο μεταξύ των μελών όπου οι σχέσεις είναι διαφορετικές από του καπιταλισμού. Το ελεύθερο λογισμικό είναι ανοικτό στον «εξωτερικό» κόσμο. Η κοινότητα «δίνει» τα προϊόντα της έξω από τον κόσμο της και κάνοντας αυτό έχει την τάση να εξάγει μία νέα οικονομική σχέση. Αυτό είναι το πιο δυνατό όπλο επιβίωσης και ανάπτυξης.

Είναι και θα είναι δύσκολο για τον καπιταλισμό να παλέψει ενάντια σε αυτή την ανάπτυξη. Το ελεύθερο λογισμικό είναι «ελεύθερο», φθηνό , και είναι πολύ σημαντικό για ένα σύστημα όπου η παραγωγή βασίζεται στην ανταγωνιστικότητα, μέσα από χαμηλά κόστη. Η IBM, για παράδειγμα, υιοθέτησε το linux εν μέρει για να αποδράσει από το μονοπώλιο της Microsoft, αλλά επίσης για να γίνει πιο ανταγωνιστική. Η κίνησή της αυτή όμως επιτρέπει και ενθαρρύνει την ανάπτυξη του ελεύθερου λογισμικού. Σε κάποιο βαθμό, μπορεί να γίνει παραλληλισμός με την φεουδαρχία να παλεύει ενάντια στον καπιταλισμό. Ο καπιταλισμός αναπτύχθηκε κυρίως στις φεουδαρχικές πόλεις. Αλλά οι βασιλείς, στη Γαλλία για παράδειγμα, στη μάχη τους ενάντια σε άλλους γαιοκτήμονες έπρεπε να υποστηρίξουν τις πόλεις, γεγονός που με τη σειρά του βοήθησε την ανάπτυξη του καπιταλισμού. Στο τέλος , οι πόλεις επαναστάτησαν καταστρέφοντας την εξουσία των βασιλέων.

Η πραγματικότητα του ελεύθερου λογισμικού αντιτίθεται στον μαρξισμό σε ένα συγκεκριμένο ερώτημα: στην πιθανότητα εμφάνισης σπερμάτων κομουνισμού εντός του καπιταλισμού. Η ιδέα όμως της αναγκαιότητας μιας πολιτικής σύγκρουσης, επανάστασης, που θα επιτρέψουν στα σπέρματα να αποτελέσουν την βάση της νέας κοινωνίας πιστεύω ότι παραμένει σωστή.

Ποια είναι η σχέση μεταξύ πάλης των τάξεων και ελεύθερου λογισμικού;
Το τρίτο ζήτημα που ήθελα να πραγματευτώ είναι η σχέση του ελεύθερου λογισμικού με την ταξική πάλη.

Σύμφωνα με τη θεωρία του Μαρξ , η μετα καπιταλιστική κοινωνία θα οικοδομηθεί από την εργατική τάξη δηλαδή από τους ανθρώπους οι οποίοι αποτελούν αντικείμενο εκμετάλλευσης σύμφωνα με τους καπιταλιστικούς νόμους της μισθωτής εργασίας και του κέρδους. Από την εποχή της Παρισινής κομμούνας, το 1871, η ιδέα αυτή έχει επιβεβαιωθεί από την ιστορία σε διαφορετικές περιπτώσεις. Τουλάχιστον εν μέρει , καθώς εκατοντάδες χιλιάδες εργάτες υπερασπίζονταν αντικαπιταλιστικές ιδέες και την ανάγκη μιας νέας κοινωνίας: Ρωσία 1905, Ρωσία 1917, Γερμανία 1918-19, Ουγγαρία 1919, Ιταλία 1920, Ισπανία 1936, Ουγγαρία 1956, στο τέλος της δεκαετίας του 60 και τη δεκαετία του 70 στην Γαλλία, Ιταλία, Αργεντινή, Πορτογαλία κλπ. Αλλά όλα αυτά τα κινήματα ηττήθηκαν. Υπάρχουν πολύ λόγοι που το εξηγούν. Σε όλες όμως υπήρχε μία τεράστια αδυναμία: Η έλλειψη ενός καθαρού, συνεκτικού οράματος για την μετα-καπιταλιστική κοινωνία. Το ρωσικό μοντέλο, το σταλινικό μοντέλο ήταν και είναι ένα παραπλανητικό (παραπειστικό) μοντέλο, ένα αποκρουστικό μοντέλο.
Στο παρελθόν κατά την μετάβαση από μία μορφή κοινωνίας σε άλλη, οι άνθρωποι είχαν λίγο ή πολύ την πιθανότητα να δουν στην πράξη τις μορφές της νέας κοινωνίας. Η φεουδαρχικές σχέσεις παραγωγής αναπτύχθηκαν εντός της αρχαίας σκλαβιάς, οι καπιταλιστικές εντός της φεουδαρχίας. Για παράδειγμα, ένας σκλάβος μπορούσε να δραπετεύσει από τον αφέντη του, για την πόλη και να γίνει ελεύθερος άνθρωπος. Σε κάποιο βαθμό είχε επιλογή. Οι «ελεύθερες πόλεις» αποτελούσαν κατά μία έννοια, ένα πρακτικό μοντέλο, του τι θα μπορούσε να είναι η νέα κοινωνία.

Το ελεύθερο λογισμικό θα μπορούσε να αποτελέσει, σε μερικά χρόνια, ένα είδος «προτύπου», ακόμα εν μέρει, μίας μετα-κεφαλαιοκρατικής κοινωνίας. Το ελεύθερο λογισμικό μπορεί μόνο να είναι «σπέρμα» μιας νέας κοινωνίας, δεδομένου ότι δεν μπορεί να περιλάβει τη συνολική παραγωγή. Αποδεικνύει όμως , στην πράξη , ότι οι άνθρωποι μπορούν να παράγουν τα πιο σύγχρονα και προηγμένα προϊόντα χωρίς εμπορικές σχέσεις και χωρίς κράτος
Αυτή τη στιγμή, μόνο μία μικρή μειοψηφία του παγκόσμιου πληθυσμού γνωρίζει τι είναι το ελεύθερο λογισμικό ακόμα και στις ανεπτυγμένες χώρες. Δύσκολα μπορεί να παίξει σημαντικό ρόλο. Αλλά ίσως τον παίξει στο μέλλον.
Ένα καλό παράδειγμα είναι το “Oscar project“. Είναι ένα πρόγραμμα για την σχεδίαση αυτοκινήτου με λογισμικό ανοικτού κώδικα. Ξεκίνησε στη Γερμανία και αναπτύχθηκε ώστε να ενσωματώσει και Αμερικανούς επαγγελματίες σχεδιαστές. (Οι οποίοι κάποια στιγμή σταμάτησαν την συμμετοχή τους. Στην αρχή το site ανέφεραν ότι έπρεπε να σταματήσουν χωρίς να μπορούν να πουν οτιδήποτε άλλο. Αργότερα ανακοίνωσαν ότι θα επιστρέψουν στις αρχές του 2004 χωρίς όμως να το πράξουν.) Απλώς φανταστείτε ότι το πρόγραμμα πραγματοποιείται και ότι θα μπορούσατε να το δείτε στο δρόμο και να πείτε : « Για δες αυτό το αμάξι, είναι ένα από τα καλύτερα και έχει σχεδιαστεί όχι με σκοπό το κέρδος αλλά για την ευχαρίστηση της δημιουργίας και της προσφοράς στην κοινότητα» Η πραγματοποίηση τέτοιων έργων μπορούν να προσφέρουν στην πεποίθηση ότι η νέα κοινωνία είναι εφικτή, πολύ περισσότερο από χιλιάδες βιβλία και εκδόσεις.

Κάθε κοινωνική μάχη των μισθωτών (όπως για παράδειγμα οι απεργίες και διαδηλώσεις στη Γαλλία, την άνοιξη του 2003, ενάντια στη μεταρρύθμιση του ασφαλιστικού συστήματος) έχει διπλό περιεχόμενο. Από τη μία πλευρά, την διεκδίκηση υψηλότερων μισθών ή την άρνηση χειροτέρευσης των εργασιακών σχέσεων και του επιπέδου ζωής, πάντα εντός του καπιταλιστικού συστήματος.

Από την άλλη υπάρχει η τάση να τίθεται σε αμφισβήτηση η λογική του καπιταλισμού καθώς το επίπεδο ζωής καθορίζεται από την λογική του κέρδους. Οι δύο τάσεις συνυπάρχουν αν και η δεύτερη είναι γενικά πολύ αδύναμη. Η τελευταία εμφανίζεται πιο εύκολα όταν το κίνημα εξαπλώνεται μεταξύ εργατών διαφορετικών τομέων (όπως έγινε στη Γαλλία στη διάρκεια του ανοιξιάτικου κινήματος). Αλλά ακόμα και όταν εμφανίζεται, σύντομα εξασθενεί λόγω έλλειψης στόχου και την απουσία πίστης ότι μία νέα μετα-καπιταλιστική κοινωνία είναι εφικτή.

Ορισμένοι «μαρξιστές», ειδικά μετά τις ήττες στις δεκαετίες του 80 και του 90, κατέληξαν στο συμπέρασμα ότι η πάλη των τάξεων είναι αδιέξοδη, τμήμα του αυτοελέγχου του κεφαλαίου. Πιστεύω ότι αυτό είναι λάθος. Η ανάπτυξη της πραγματικότητας του ελεύθερου λογισμικού, το γεγονός ότι μπορεί να εξελιχθεί σε σημαντική και υπαρκτή εμπειρία, θα ανοίξει και υποκινήσει το επαναστατικό περιεχόμενο, το οποίο εμφανίζεται σε κάθε σημαντική κοινωνική μάχη.

Η πάλη των τάξεων και το ελεύθερο λογισμικό δεν αντιτίθενται μεταξύ τους, μπορούν να εμπνεύσουν η μια την άλλη.

Συμπεράσματα

Πολλοί χάκερς αγνοούν τον μαρξισμό ή χειρότερα τον ταυτίζουν με τον σταλινισμό. Θα απέρριπταν την ιδέα, ότι σε κάποιο βαθμό, δουλεύουν με μαρξιστικό τρόπο όταν αναπτύσσουν ελεύθερο λογισμικό. Είναι αυτό σημαντικό; Όχι ιδιαίτερα, τουλάχιστον προς το παρόν. Το πιο σημαντικό είναι η πραγματική δουλειά που κάνουν. Καθώς όμως το ελεύθερο λογισμικό θα μεγαλώνει την παρουσία του στην κοινωνική ζωή, τα ριζικά ερωτήματα θα εμφανιστούν και τότε αυτή η άγνοια θα είναι αδυναμία.

Στον τάφο του Μαρξ μπορεί να διαβάσει κανείς : « Οι φιλόσοφοι έχουν περιγράψει τον κόσμο με διαφορετικό τρόπο. Το θέμα πάντως είναι να τον αλλάξουμε». Τα μέλη της κοινότητας του ελεύθερου λογισμικού αλλάζουν τον κόσμο. Αργά ή γρήγορα θα πρέπει να έχουν μία γενική φιλοσοφία της ιστορίας για να καταλάβουν όλες τις διαστάσεις και προοπτικές των πράξεών τους. Ίσως τότε ανακαλύψουν και αναπτύξουν τον μαρξισμό ως ένα εργαλείο της δουλειάς τους.

http://bloggr.p2pfoundation.net/?p=56